[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ 1821ལོར་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་དང་། བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་ལ་ཕག་རིའི་རྫོང་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་དང་གྲོ་མོ་རོང་སའི་ས་གནས་ཀྱི་མི་སེར་གསོལ་རས་སུ་བསླངས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ཆིང་རྒྱལ་རབས་དང་འབྲས་ལྗོངས་བར་གྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་གྲོས་མོལ་བྱས་མཐར། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་འབྲས་རྒྱལ་གྱི་རེ་བ་ཁས་མ་བླངས་པ་མ་ཟད་། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་བོད་ཕྱོགས་སུ་“མཆོད་མཇལ་”དུ་ཕེབས་པར་ཚོད་འཛིན་བྱེད་པའི་སྲིད་ཇུས་བཏོན། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་གཉིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞི་བེད་སྤྱད་དེ། དོན་འདིའི་འབྱུང་རྩ་དང་དེས་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་གང་ཐེབས་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] འབྲས་ལྗོངས། བོད་ལྗོངས། ཆིང་རྒྱལ་རབས། གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] K281
[ཡིག་ཚང་མཚན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2017-02-0084-19
ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོ་(1821ལོ་)ལ་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་(འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་ལ་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ཡིག་ཆའི་ནང་དུ་“རྒྱལ་པོ་”ཞེས་འབོད་པ་དང་། རྒྱ་ཡིག་གི་ནང་དུ་“ཚོ་དཔོན་”( 部长 )ཞེས་དང་། བོད་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ནང་དུ་“རྒྱལ་པོ་”དང་“ས་སྤྱོད་པ་”ཞེས་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་བྲིས་འདུག)བདུན་པ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་(1785ལོ་ནས་1863ལོའི་བར་)ལྷ་སར་མཆོད་མཇལ་དུ་ཕེབས་པ་དང་། སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་ཚེ་སྨོན་གླིང་ལ་བོད་ཀྱི་ཕག་རི་(དེང་གི་གྲོ་མོ་རྫོང་ཕག་རི་གྲོང་རྡལ་)ཡི་རྫོང་དཔོན་དང་། གྲོ་མོའི་ས་ཡུལ་གསོལ་རས་སུ་གནང་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། སྐབས་དེའི་འབྲས་རྒྱལ་གྱི་ཡི་གེ་ངོ་མ་མ་མཐོང་ཡང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཝུན་ཀན་དང་ལེན་ཧའེ་གཉིས་ཀྱིས་གོང་མ་ཏའོ་ཀོང་ལ་ཕུལ་བའི་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མའི་ནང་དུ་དེའི་གནས་ཚུལ་ཁ་གསལ་བྲིས་འདུག་སྟེ། འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་གྱིས་“ཕག་རིའི་རྫོང་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་གནང་རྒྱུ་དང་། དེ་མ་བྱུང་ན་ཕག་རི་གྲོ་མོའི་མི་སེར་གསོལ་རས་སུ་གནང་རྒྱུ་དང་། དེ་ཡང་མ་བྱུང་ན་གྲོ་མོ་ཡ་ན་ཚོ་གསུམ་གྱི་མི་སེར་གསོལ་རས་སུ་གནང་རྒྱུའི་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་བ། ཚོ་ཁག་འདི་ཚ་བ་ཆེ་བས་གནས་དེ་རུ་ཚད་གཡོལ་བྱེད་དགོས་འདུག གལ་སྲིད་དེ་ཡང་མ་གནང་ཚེ་ཡ་ན་གྲོ་གསུམ་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་གནང་རྒྱུ་དང་། ལོ་རེའི་ཚོང་ཐོབ་དཔྱ་ཁྲལ་སྔར་རྒྱུན་འབུལ་སྤྲོད་ཞུ་རྒྱུ་ཞེས་རེ་ཞུ་ཕུལ།”①དོན་དངོས་སུ་འདིའི་སྔོན་ལ་ཡང་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་རེ་ཞུ་དེ་འདྲ་ཐེངས་འགར་ཕུལ་འདུག་ན་ཡང་བཀའ་ཤག་དང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་ཁས་ལེན་མ་བྱས། དེའི་ཕྱིར་ཐེངས་དེར་ཡང་ཝུན་ཀན་དང་ལེན་ཧའེ་གཉིས་ཀྱིས་སྔོན་མ་ནང་བཞིན་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པ་མ་ཟད། འབྲས་རྒྱལ་ལ་ཁྱོད་ནི་“འདོད་ཧམ་གོམས་ལོབས་སུ་གྱུར་པ་”དང་“དོན་མེད་རེ་ཞུ་”རེད་ཅེས་སྐྱོན་བརྗོད་དྲག་པོ་བྱས་འདུག ཡིན་ན་ཡང་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་དེ་ལ་མ་གསན་པར་ཨུ་ཚུགས་ཀྱིས་རེ་ཞུ་ཡང་ཡང་བྱས་འདུག གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་ཚིག་རྩུབ་མོས་སྤྱོས་པ་ལ་ཅི་མི་སྙམ་པར་ཡང་ཡང་ཨུ་ཚུགས་དེ་འདྲ་བྱས་པ་ནི། ཝུན་ཀན་དང་ལེན་ཧའེ་ལྟ་བུས་“ཐལ་ཆ་ཆེ་འདུག་”པར་བརྗོད་པ་བཞིན་ཡིན་པར་མ་ཟད། ད་ལྟའི་ཆ་ནས་བལྟས་ན་ཡང་མི་ལ་འདང་རྒྱག་སྟེར་བའམ་ཧང་སང་བར་བྱེད་པ་ཞིག་རེད། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཡིག་རིགས་ལ་བརྟེན་ནས་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་དཔོན་ཐོབ་དང་ས་ཡུལ་གསོལ་རས་སུ་བསླངས་པའི་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་གྱི་གནས་ཚུལ་དང་། དེས་ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་གང་འདྲ་ཐེབས་ཚུལ་སྐོར་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ཏེ། གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ཨུ་ཚུགས་ཀྱིས་གསོལ་རས་སློང་ཐེངས་རེར་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པའི་གནས་ཚུལ་དེའི་སྟེང་ནས། 1792ལོར་《བོད་ཀྱི་ལུགས་སྲོལ་གསར་འཛུགས་སྐོར་གྱི་རྩ་ཚིག་དོན་ཚན་ཉེར་དགུ་པ་》ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱས་པའི་སྔ་རྗེས་སུ། ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་བོད་དང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་གཞན་དག་བར་བདག་སྐྱོང་དང་ཁོངས་གཏོགས་བར་གྱི་འབྲེལ་བར་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་མཚོན་ཡོད་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད།
གཅིག
ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་དྲུག་པའི་(1791ལོ་)ཟླ་བདུན་པར་གོར་ཥས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་ཐེངས་གཉིས་པ་བྱས་ཏེ། གཉའ་ལམ་དང་། སྐྱིད་གྲོང་། དིང་རི། རྫོང་མཁར་སོགས་བཙན་བཟུང་བྱས་པ་དང་། ཟླ་བརྒྱད་པར་གོར་དམག་གཞིས་རྩེར་སླེབས་ཏེ་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་དགོན་དུ་འཕྲོག་བཅོམ་ཡ་ང་བ་བྱས། ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་བདུན་པར་ཧྥུ་ཁང་ཨན་གྱིས་གོང་མའི་བཀའ་ལྟར་དམག་དྲངས་ནས་གོར་དམར་མཐར་སྐྲོད་དུ་འོངས། ཡིན་ན་ཡང་དང་ཐོག་དམག་ཤུགས་ཀྱིས་མ་འདང་བར་གོར་དམག་འདུལ་བར་དཀའ་ཁག་བྱུང་། ཏག་ཏག་སྐབས་དེར་ཏཱ་ལའི་བླ་མས་ཕག་རིར་ཆེད་རྫོངས་གནང་བའི་སྣེ་ལུང་སྡིངས་མཁར་བ་དང་བཀྲ་ཤིས་ཁང་གསར་པ་གཉིས་ཀྱིས་“གོར་དམག་འདུལ་བར་དམག་དཔུང་གཏོས་ཆེ་དྲངས་པའི་གནས་ཚུལ་ཐོས་ནས། འབྲས་ལྗོངས་དང་ཙོང་མི་ ②ངན་ཇག་ལ་མ་རངས་པ་ཡོད་པས། ཡུལ་དེ་གཉིས་ཀྱི་འགོ་དཔོན་དང་མཉམ་དུ་ངན་ཇག་དང་གཡུལ་སྤྲད་དེ། ས་ཆ་རྒོལ་ལེན་བྱས།”ཞེས་དང་།“གཞན་ལག་ཏུ་ཤོར་བའི་ཙོང་དང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཡུལ་ཕྱེད་ལྷག་ཕྱིར་བསྡུས།”③ཞེས་པའི་སྙན་ཞུ་འབྱོར། གནས་ཚུལ་དེས་ཧྥུ་ཁང་ཨན་གྱི་བློ་སྒོ་ཕྱེ་སྟེ། སི་ཁྲོན་གྱི་ཆུ་ཆེན་དང་བཙན་ལྷར་དམག་དྲངས་ནས་ཟིང་འཁྲུག་ཞི་འཇགས་སུ་བཏང་བའི་སྐབས་ཀྱི་ཐབས་ཤེས་ལ་དཔེ་བལྟས་ནས།ཁོས་ཀྱང་ཉེ་འཁོར་གྱི་“ཁོངས་གཏོགས་ཚོ་ཁག་”གི་སྟོབས་ཤུགས་གཡར་ཏེ་གོར་ཥ་འདུལ་རྒྱུའི་ཐབས་ཤེས་དྲན། དེ་ལྟར་དུ་ཁོའི་ལྟེབ་ཡིག་ཏུ་“བློན་ཧྥུ་ཁང་ཨན་ངས་བལྟས་ན། ཚོ་ཁག་འདི་(འབྲས་ལྗོངས་)ཇག་ངན་དང་འདབས་འབྲེལ་ཞིང་ཇག་ངན་གསོད་པར་དཔའ་སྙིང་ལྡན་པས། བཀའ་ཕབ་སྟེ་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་སྟོབས་ཀྱིས་གོར་ཇག་གི་མངའ་ཁོངས་སུ་གཤར་ཆོག་པར་སེམས། རྒྱུ་མཚན་ནི་གོར་ཇག་གི་ནུབ་བྱང་དུ་འཛུམ་ལང་གིས་གོར་ཇག་ལ་དམག་གིས་རྒོལ་ཆོག་པ་དང་། གོར་ཇག་བྱང་ཤར་དུ་ཙོང་དང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་དམག་དྲངས་ཆོག གོར་ཇག་གིས་ཤར་ནུབ་གཉིས་ཀ་ནས་འགོག་རྒོལ་བྱས་ན། ཇག་དམག་ཁག་གཉིས་སུ་བགོས་པ་དང་། ངལ་ཞིང་མི་ལྕོགས་པས། རང་དམག་གཏོས་ཆེ་སྟོབས་ཀྱིས་ཇག་ཚང་དུ་གཤར་ཆོག གལ་སྲིད་རྐུན་ཇག་གིས་སྟོབས་ཤུགས་གཅིག་སྒྲིལ་གྱིས་འགོག་རྒོལ་བྱས་ན་ཡང་། ཁོ་ཚོར་རང་དམག་གི་ཕྱི་ལམ་གཅོད་ལོང་མེད།”④དེ་ནས་ཧྥུ་ཁང་ཨན་གྱིས་མི་སྣ་ཆེད་རྫོང་གིས་ཉེ་འཁོར་གྱི་རྒྱལ་ཁག་རྣམས་ལ་བཀའ་ལྟར་གོར་ཇག་སྐོར་བཅོམ་བྱེད་པར་རོགས་རམ་བྱ་དགོས་པའི་ཡི་གེ་བཏང་།
སྐོར་བཅོམ་འཆར་གཞི་ནི་ཧྥུ་ཁང་ཨན་བོད་ལ་སླེབས་པའི་དུས་འགོའི་བློ་བཀོད་ཆེན་པོ་ཞིག་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཉེ་འཁོར་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་གི་གནས་ཚུལ་ལ་ཆ་རྒྱུས་གཏིང་ཟབ་ལོན་མེད་པས། བློ་བཀོད་ཆེན་པོ་འདི་འདིང་བའི་རྨང་གཞིར་གྱུར་པའི་ཆ་འཕྲིན་ཧ་ཅང་མག་མོག་རེད། དོན་དངོས་སུ་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་ཡང་ན་སྟོབས་ཤུགས་ཞན་པ་དང་།ཡང་ན་གོར་ཥ་དང་ཁེ་ཕན་གྱི་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པས།ཆིང་དམག་ལ་གོ་ཆོད་པའི་རོགས་རམ་ཞིག་འཐོབ་དཀའ་བ་རེད། སྐབས་དེར་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ས་ཡུལ་མང་ཤོས་གོར་ཥས་བཙན་བཟུང་བྱས་པ་དང་། རྒྱལ་པོ་བསྟན་འཛིན་རྣམ་རྒྱལ་བོད་ཕྱོགས་སུ་བྲོས་བྱོལ་དུ་ཕྱིན། འབྲས་ཁོངས་སུ་བློན་པོ་ཡུག་ཆོག་ཐུབ་དང་ཡུག་གནམ་ལྕགས་སོགས་ཀྱིས་སྣེ་ཁྲིད་དེ་འགོག་རྒོལ་བྱེད་བཞིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་སྟོབས་ཤུགས་ཞན་པས་གོར་ཥར་ཕར་རྒོལ་བྱེད་པའི་ནུས་པ་མེད། ཟླ་གསུམ་པའི་ཟླ་སྟོད་ལ། ཧྥུ་ཁང་ཨན་གྱིས་ཐེངས་དང་པོར་གོར་ཥ་སྐོར་བཅོམ་བྱེད་པའི་དམག་སྐུལ་བཀའ་ཡིག་བསྒྲགས་པ་ན། གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་ཁོས་དམག་སྐུལ་བཀའ་ཡིག་བཏང་བ་སྔ་དྲག་འདུག་ཅེས་བཀའ་བཀྱོན་གནང་སྟེ། “འབྲས་ལྗོངས་དང་ཙོང་སོགས་ཚོ་ཁག་ནི་གོར་ཥས་དབང་ཡོད་བཙན་བཟུང་བྱས་ཡོད་པས། ཁོ་ཚོ་སྟོབས་མེད་ནུས་ཞན་ཡིན་པ་དེ་ལས་ཀྱང་ཧ་ལམ་ཤེས་ཐུབ།”དེར་མ་ཟད་“རང་དམག་གོར་ཇག་གི་མངའ་ཁོངས་སུ་སླེབས་མེད་པས་ཚོ་ཁག་དེ་ཚོའི་སེམས་སུ་སྔོན་ལ་དམག་དྲངས་ནས་གོར་ཇག་ལ་འཁྲུག་ལག་སྤྲད་ན། གལ་སྲིད་རང་དམག་གིས་རོགས་ཟླ་མ་བྱས་ཚེ་གོར་ཇག་གིས་འཇོམས་པར་འགྱུར་བའི་བློ་དོགས་བྱེད་བཞིན་ཡོད།”⑤ཅེས་གསུངས་པ་རེད། དོན་དངོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཡང་ཏག་ཏག་ཆན་ལུང་གོང་མས་གསུངས་པ་ནང་བཞིན་བྱུང་སྟེ། “ཙོང་དང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་འགོ་བྱེད་རྣམས་ཀྱིས་རང་ས་ཕྱིར་ལོན་པ་ན་སོ་སོ་ནས་ས་མཚམས་བསྲུངས་ཏེ་གོར་ཇག་གི་ཁ་གཏད་དུ་ལངས་སྡོད་པ་ལས་དུས་ཐོག་ཏུ་ཇག་འདུལ་ཕར་རྒོལ་མ་བྱས་”⑥པ་དང་། འབྲུག་པ་དང་འཛུམ་ལང་གིས་ཀྱང་དཔུང་རོགས་དུས་ལྟར་མ་བཏང་བ་རེད། ཟླ་དྲུག་པའི་ཟླ་སྟོད་ལ། ཆིང་དམག་གིས་བསྟུད་མར་རྒྱལ་ཁ་བླངས་ཏེ་སྐྱིད་གྲོང་དགྲ་ལག་ནས་ཕྱིར་འཕྲོགས་ཤིང་། གོར་ཥའི་མངའ་ཁོངས་སུ་དམག་གཤར་འགོ་ཚུགས། སྐབས་དེར་གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་སྐོར་བཅོམ་བྱེད་པའི་དུས་ལ་སླེབས་པར་དགོངས་ནས་“དེ་གའི་ཚོ་ཁག་རྣམས་ཀྱིས་དཔོན་དམག་ལ་བསྟུད་མར་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་པ་ཐོས་པས་རང་ས་ནས་ཧུར་ཐག་གིས་ཇག་འདུལ་ལ་དཔུང་རོགས་འདྲེན་ངེས་ཡིན་པས། ཧྥུ་ཁང་ཨན་སོགས་ཀྱིས་དམག་སྐུལ་བཀའ་ཡིག་བཏང་ནས་མཉམ་རུབ་ཀྱིས་དཔུང་འཇུག་བྱེད་པའི་དུས་ལ་སླེབས་འདུག་”⑦ཅེས་གསུངས་པ་མ་ཟད།གོང་མ་ཆེན་པོས་ཧྥུ་ཁང་ཨན་ལ་ཚོ་ཁག་སོ་སོར་དམག་སྐུལ་བཀའ་ཡིག་གཏོང་སྐབས་“གལ་སྲིད་རང་སྟོབས་གང་ཡོད་བཏོན་ནས་ངན་ཇག་མངའ་ཁོངས་ལྷིང་འཇགས་བཟོས་པ་བྱུང་ན། རང་ས་ཕྱིར་སྤྲོད་རྒྱུ་ཡིན་པ་མ་ཟད། གོང་མ་ཆེན་པོས་ཐུགས་རྗེས་ཆེར་གཟིགས་ཀྱིས་གོར་ཥའི་མངའ་ཁོངས་ས་ཆ་ཁྱོད་ཚོར་བགོ་བཤའ་རྒྱག་རྒྱུ་ཡིན་པས། དེ་ནི་ཁེ་ཕན་ཤིན་ཏུ་ཆེ་”⑧ཞེས་ཁ་གསལ་བརྗོད་དགོས་ཀྱི་བཀོད་ཁྱབ་བཏང་སྟེ། ཚོ་ཁག་སོ་སོས་“གོང་མར་དམག་རོགས་གཏོང་བའི་”འོས་འགན་བསྒྲུབ་དགོས་པ་ནན་བཤད་བྱས་པ་དང་དུས་མཚུངས་སུ་ཁེ་ཕན་གྱིས་ཁ་བྲིད་པ་རེད། དམག་སྐུལ་བཀའ་བརྡ་བཏང་རྗེས་འབྲས་ལྗོངས་ནས་“དཔྱིད་དུས་ཕྱིར་འཕྲོགས་པའི་རྫོང་ཁག་ད་ལྟ་དམ་སྲུང་བྱས་ཤིང་། ངན་ཇག་དང་ཁ་གཏད་དུ་ཡོད། གལ་སྲིད་དམག་གིས་རྒོལ་དགོས་ན་འདི་ཕྱོགས་ལ་དམག་དང་རྩམ་པ་མང་ཙམ་གནང་རོགས་ཐུགས་རྗེ་མི་ཆུང་བ་ཞུ་”ཞེས་པའི་ལན་འབྱོར། སྐབས་དེར་ཧོ་ལིན་བོད་ལ་སླེབས་མ་ཐག་པའི་སྐབས་ཡིན་པས་འབྲས་ལྗོངས་ལ་རྒྱུ་དངོས་ཐད་ཀྱི་དཀའ་ཁག་ཆེ་བ་མ་ཤེས་པས། ཆ་རྐྱེན་འདོན་བཞིན་འདུག་བསམ་ནས། “འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་དམག་མི་མངགས་དགོས་དང་། གསོལ་རས་དགོས་ཚུལ་ཞུས་པས། ཁོ་པ་ནུས་མེད་འདོད་ཧམ་ཆེ་བ་ཤེས་ཐུབ་”ཅེས་འདོད་པ་རེད། གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་ཀྱང་“འདི་ནི་ཚོ་ཁག་དེས་གནས་ཚུལ་གྱི་བབ་ལ་བལྟས་ནས། ཚོད་བརྟག་པ་ངེས་ཅན་རེད་འདུག གལ་སྲིད་རང་དམག་གིས་རྐུན་ཇག་གི་ཡུལ་གྲུ་ཤུལ་མེད་དུ་བཅོམ་ན། ཁོ་པས་བྱས་རྗེས་མངོན་པ་དང་། དེ་ལས་ལྡོག་ན་དམག་ཉུང་བར་ཁ་འཕང་ནས་གཡོལ་ཐབས་བྱེད་ངེས་འདུག …… གཡོ་ཐབས་དེ་འདྲ་འབྲས་ལྗོངས་ཁོ་ནར་མ་ཟད་ཀྱི་དེ་གའི་ཚོ་ཁག་གཞན་དག་ལ་ཡང་ཡོད་སྙམ་འདུག དེས་ན་ཧྥུ་ཁང་ཨན་སོགས་ལ་ཧོ་ལིན་གྱི་ནང་བཞིན་ཚིག་བཙན་པོས་སྤྱོས་ལ་ཕྱིར་ཟློག་ཅིག་ཅེས་བསྒོས་ཤིག་”⑨ཅེས་གསུངས་པ་རེད།འདི་ལས་ཆིང་དམག་གིས་བལྟས་ན་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་དམག་རོགས་མ་བཏང་བར་དམག་དང་རྩམ་པ་དགོས་ཚུལ་གྱི་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་ནི་སྟོབས་ཤུགས་མེད་པ་མ་ཡིན་པར་དམག་རོགས་གཏོང་མ་འདོད་པ་རེད་སྙམ་སྟེ། དེ་ནས་བཟུང་འཁོན་སེམས་བཅངས་ནས་སེལ་ཞུགས་པ་རེད། ཡང་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》སུ་“རྒྱ་གཞུང་གོང་མའི་སྐུ་ཚབ་ཧཱོ་སི་ཀྲུང་ཐང་དང་། རྡྰ་ལྕང་རྒྱུན་གཉིས་བོད་དུ་ཕེབས་ཏེ་བལ་ཡུལ་དུ་དཔུང་བཅུག་སྐབས། ཨམ་བན་ནས་བཀའ་རྒྱ་ཞིག་གནང་འདུག་པའི་ནང་། གོར་ཥའི་ཡུལ་གྲུ་ལ་ཕེབས་ནས་ཤུལ་མེད་གཏོང་རྒྱུ་ཡིན་པས། ཁྱེད་འབྲས་ལྗོངས་དང་ཙོང་རིགས་རྣམས་ཀྱང་ཞབས་འདེགས་ཞུ་ངེས་ཡིན་ཚེ་ཁྱོད་ཚོའི་འོག་གི་དམག་གི་འཁྲིད་གོར་ཡུལ་དུ་ཀྲུང་ཐང་ཆེན་པོའི་དམག་ཡོད་པ་འགྲོ་དགོས། …… དམག་ཐོག་ནས་ས་ཆ་སུ་ཡིས་ཐོབ་ཀྱང་དེ་རང་ལ་གསོལ་རས་གནང་རྒྱུ་ཡིན།”ཞེས་བརྗོད་པས། སྐབས་དེར་“ཙོང་རྣམས་ནས་གོར་ཥར་དཔུང་བཅུག་གིས་ས་ཆ་ཁ་ཤས་ཕྱིར་ལོག་བྱུང་རུང་། རྫས་མདེལ་ཟད་པས་ཕྱིར་ལོག་ཀྱང་སྐབས་སླར་ཕར་ཤོར་སོང་། ད་ཆ་རྫས་མདེལ་གང་དྲག་གསོལ་རས་གནང་གྲོགས་ཞུས་པར། ཀྲུང་ཐང་ཆེན་པོ་ཐུགས་ཧ་ཅང་དགྱེས་པས་བང་མི་རྣམས་ལ་གསོལ་རས་རྒྱ་ཆེན་པོ་དང་ཙོང་རྣམས་ལ་མེ་རྫས་རྒྱ་མ་སྟོང་ཕྲག་གཅིག ཞ་ཉེ་རྒྱ་མ་ལྔ་བརྒྱ་ཐམ་པ་བཅས་བང་མིར་རྩིས་སྤྲོད་གནང་འདུག”ཅེས་འབྱུང་། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་“དམག་དཔོན་བྲག་དཀར་སྡེ་པ་ཚང་རིག་འཛིན་འདས་པོའི་སྐུ་མཆེད་ནས་ཁྲིད་ལྷོ་རིགས་དམག་དཔུང་དང་། དམག་དཔོན་ཕྱོགས་ཐུབ་སྤུན་འཁྲིད་པའི་སྨད་ལམ་རྒྱ་ཕྱོགས་མོན་རིགས་དམག་དཔུང་ནས་གོར་དམག་ཕྱིར་དེད་སོང་སྐབས་ག་མཐོང་གྷྰ་བཞི་ཟེར་ས་དེར་འབྲས་ལྗོངས་པའི་དམག་སྒར་ཆགས་པའི་ཤུལ་ད་ལྟ་ཡོད། ཕྱོགས་ཐུབ་སྤུན་ནས་གོར་དམག་ཐལ་བརླག་གིས་ཙོང་ཤུ་འཕགས་གཉིས་དང་གོར་ཥའི་མགོ་ལག དམག་མི་གསོན་པ་བཟུང་བ་མེ་མདའ་སོགས་མང་དག་ཕུལ་འདུག ཕྱོགས་མཚུངས་བྲག་དཀར་དམག་དཔོན་ཚང་རིག་འཛིན་འདས་པོའི་སྤུན་ནས་ཀྱང་གོར་ཥའི་མགོ་ལག་དང་། ལག་ཆ་མེ་སྟོབས་སོགས་མང་དག་གཞུང་འབུལ་ཞུས་འདུག”⑩ཅེས་འབྱུང་། འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་འབྲས་ལྗོངས་པས་ཆིང་དམག་གི་བཀའ་བཀོད་དང་ལེན་བྱས་ནས་དཔུང་རོགས་ཅི་ནུས་བྱས་འདུག་པ་ཤེས་ཐུབ།འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ལྟར་ན། ཆིང་དམག་བོད་ཀྱི་གཙང་ཁུལ་དུ་འབྱོར་རྗེས། གོར་ཥས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་བརྒྱུད་ནས་ཆིང་དམག་གི་རྒྱབ་ཕྱོགས་ནས་ཚུར་རྒོལ་བྱེད་པ་འགོག་ཆེད། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ནས་འབྲས་ལྗོངས་སུ་གོར་དམག་གི་བཙན་འཛུལ་འགོག་རྒོལ་བྱེད་བཞིན་པའི་ཡུག་ཕྱོགས་ཐུབ་དང་ཡུག་གནམ་ལྕགས་གཉིས་ལ་ཡི་གེ་ཞིག་བཏང་སྟེ། “བོད་བཞུགས་དཔའ་བོ་ཨམ་བན་དང་གཡའ་ཨམ་བན་གཉིས་ནས་བོད་གོར་ས་མཚམས་སོ་སོར་བོད་དམག་བཞག་སྟེ་སྲུང་བཀག་མཛད་ཡོད་པས་འདི་ག་འབྲས་ལྗོངས་དང་གོར་ག་གཉིས་ས་སྦྲེལ་ཡིན་གཤིས་གོར་དམག་འབྲས་ལྗོངས་ལམ་བརྒྱུད་བོད་ཐོན་མི་འབྱུང་བའི་ངེས་པ་མེད་པས། མཛོད་པའི་བུ་ཕྱོགས་ཐུབ་དང་།ཡུག་གནམ་ལྕགས་གཉིས་ནས་འབྲས་ཁོངས་དམག་མི་བསྐུལ་ཏེ་ས་མཚམས་སོ་སོར་འགོ་མི་དྲག་པ་བཅས་བཏང་ཐོག་སྲུང་བཀག་བྱེད་དགོས་དང་། …… གྲོགས་རམ་ཁུར་བསྐྱེད་བྱུང་ཚེ་གོང་མ་ཆེན་པོར་གསེར་སྙན་མགྲོན་(བསྒྲོན་)དེ་གསོར་(གསོལ་)རས་མང་པོ་གནང་ཡོང་།”⑾ཞེས་འབྱུང་། མདོར་ན་འབྲས་ལྗོངས་པས་རང་ནུས་གང་ཡོད་བཏོན་ནས་བཀའ་ལྟར་དམག་རོགས་གང་དྲག་ཞུས་པར་འདོད་བཞིན་ཡོད།
ཡུལ་གྲུ་དེའི་ཚོ་ཁག་རྣམས་ལ་ཧྥུ་ཁང་ཨན་གྱི་རེ་འདོད་ལྟར་གོར་ཥའི་དམག་ཤུགས་ཁ་ཐོར་གཏོང་བའི་ནུས་པ་གང་ཡང་མེད་སྟབས། ཆིང་དམག་གིས་གོར་ཥའི་ཡུལ་གྲུར་ཕྱིན་ནས་དམག་འཁྲུག་བྱེད་སྐབས་འགོག་རྒོལ་དྲག་པོ་བྱུང་སྟེ། མཇུག་མཐར་གོང་མ་ཆན་ལུང་གི་བཀའ་ལུང་ལྟར་“དགྲ་ཟླ་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་བ་”དང་“རྐུན་ཇག་རྗེ་བོ་གསོན་བཟུང་བྱ་དགོས་”པའི་ལས་འགན་མ་འགྲུབ་པར།ཡམ་བུ་(ད་ལྟའི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀ་ཏ་མན་རྡུ།)དམག་གིས་མ་ལོན་པའི་གནས་ཚུལ་འོག་གོར་དམག་གིས་གཞུག་ལམ་གཅོད་དོགས་ཀྱིས་ཆིང་དམག་བོད་ལ་ཕྱིར་འཐེན་མི་བྱེད་ཐབས་མེད་བྱུང་ཞིང་། གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་“གཡུལ་སྤྲད་པའི་བྱས་རྗེས་”ལ་གཟེངས་བསྟོད་གནང་སྐབས་ཀྱི་ནག་ནོག་གི་དྲི་མ་ཞིག་ཏུ་གྱུར། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་གོང་མ་ཆན་ལུང་དང་། ཧྥུ་ཁང་ཨན། ཧོ་ལིན་སོགས་འབྲས་ལྗོངས་ལ་ཁོང་ཁྲོ་ལངས་པ་རེད།
ཆིང་དམག་གིས་གོར་དམག་མཐར་སྐྲོད་པའི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད་རྒྱལ་ཁ་བླངས་པ་དང་། སྔོན་ཆད་འབྲས་ལྗོངས་ལ་རྒྱལ་ཁ་བླངས་ན་རང་ས་ཕྱིར་སྤྲོད་རྒྱུ་ཡིན་པ་དང་གསོལ་རས་མང་པོ་གནང་རྒྱུ་ཡིན་པའི་ཁས་ལེན་བྱས་ཡོད་སྟབས།འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་སྔོན་ཆད་གོར་ཥས་བཙན་བཟུང་བྱས་པའི་ས་ཆ་ཕྱིར་སྤྲོད་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། ⑿ཡིན་ན་ཡང་ཧྥུ་ཁང་ཨན་དང་ཧོ་ལིན་སོགས་ཀྱིས་གོར་ཥས་མགོ་འབུལ་ཞུས་རྗེས་“ཚོ་ཁག་འདི་ཡང་ཁོངས་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་ཡིན་ཞིང་མངའ་ཁོངས་སུ་གྱུར་པར་”འདོད་དེ། ཉེས་ཆད་མ་བཅད་པ་མ་ཟད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་གོར་ཥའི་རེ་འདོད་ཐམས་ཅད་ཁས་ལེན་བྱས་པ་དང་། ཐ་ན་དམག་འཁྲུག་མ་བྱས་སྔོན་གོར་ཥས་ས་སྐྱ་གོང་མར་ཕུལ་བའི་རྟི་མར་སོགས་ས་ཆ་རྣམས་ཀྱང་ཕྱིར་གོར་ཥར་སྤྲད་པ་རེད། འབྲས་ལྗོངས་དང་འཛུམ་ལང་སོགས་ཀྱིས་སྔོན་ཆས་གོར་ཥས་བཙན་བཟུང་བྱས་པའི་ཁོ་ཚོའི་ས་ཆ་རྣམས་ཕྱིར་སྤྲོད་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན་པ་རྣམས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཁས་མ་བླངས་པ་རེད། དམག་འཁྲུག་གི་རྗེས་སུ་གོར་ཥའི་ཕྱོགས་ནས་མི་སྣ་ཆེད་བཏང་གིས་ས་ཆའི་སྐོར་ལ་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཧོ་ལིན་ལ་“འཛུམ་ལང་དང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་མི་འདི་རིགས་རང་ཚོད་མེད་པར་རྒྱུན་པར་སྦིར་གཏམ་བཟོས་ནས་ཟིང་འཁྲུག་སློང་བར་དགའ་བས།(སྐུ་ཞབས་མཆོག་)ཕྱོགས་གཅིག་གི་གཏམ་ཡན་ལ་ཐུགས་ཡིད་ཆེས་དོགས་འདུག …… འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་རྫོང་གཞིས་དང་དགོན་ཁག་ཡུལ་སྡེ་རྣམས་ང་ཚོས་བཟུང་ནས་ལོ་བཅུ་ཕྲག་ལྷག་ཕྱིན་པས། ད་ལྟ་འབྲས་ལྗོངས་ལ་རི་ནག་དང་སྒང་ཏོག་གཉིས་ལས་མེད། ད་ལྟ་ང་ཚོ་ཚང་མ་གོང་མ་བདག་པོ་ཆེན་པོའི་ལྷ་འབངས་སུ་གཏོགས་པས། གང་འདོད་དུ་དམག་འདྲེན་མི་ཕོད་ལ། དེ་ཉིད་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་ཡང་མི་ཕོད། ད་ལྟ་སོ་སོས་རང་ས་བསྲུང་ནས་བསྡད་ཡོད།”ཅེས་ཞུས་པ་དང་། ཧོ་ལིན་གྱིས་གོར་ཥའི་ལན་ལ་འདི་སྐད་དུ། འབྲས་ལྗོངས་ནི་བོད་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པས། “ས་མཚམས་གསལ་འབྱེད་བྱེད་དགོས་དོན་མེད།” དོན་འདི་ལ་“ཁ་ཡ་བྱེད་མི་དགོས་”ཞེས་བརྗོད་པ་མ་ཟད། “འཛུམ་ལང་དང་འབྲས་ལྗོངས་གཉིས་བོད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་མི་གཏོགས་ན་ཡང་སྔོན་ནས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་དང་པཎ་ཆེན་བླ་མ་གཉིས་ལ་འབྲེལ་ལམ་བཟང་པོ་ཡོད། ཁྱོད་གོར་ཥས་བདག་ཏུ་བཟུང་ནས་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་འདས་པས། བཀའ་ཡིས་མངགས་པའི་བློན་ངས་ཁྱོད་ཚོར་ཕྱིར་སྤྲོད་དགོས་ཞེས་གཏན་ནས་བརྗོད་མི་ཕོད།”ཅེས་སྨྲས་ཏེ། གོར་ཥས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཆ་བདག་བཟུང་བྱས་པ་དོན་གྱིས་ཁས་ལེན་བྱས་པ་རེད། གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་ཀྱང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་རེ་འདོད་དེ་“ཐ་ཤལ་ཁྲོ་འོས་”ཤིག་རེད། ཧོ་ལིན་གྱིས་བསྒྲུབས་པ་“འགྲིག་འདུག་”ཅེས་བརྗོད་པ་མ་ཟད། གལ་ཏེ་མཐའ་མཚམས་རྦད་གཅོད་བྱས་ན་“ཡང་བསྐྱར་རྩོད་རྙོག་འབྱུང་རྒྱུ་”ངེས་ཅན་རེད་འདོད་དེ། གནད་དོན་དེ་རིགས་ཐག་གཅོད་བྱེད་པའི་རྩ་དོན་ནི་“(གོར་ཥས་)ཉམ་ཆུང་ལ་ཐུབ་ཚོད་ཀྱང་བྱེད་མི་ཆོག་ལ། མཐའ་མཚམས་ཡང་བསྐྱར་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱང་མི་བྱེད་པ་”བྱས་ཏེ། “རྒྱ་གཞུང་གོང་མས་ཐག་བཅད་དྲང་སྙོམ་ཡིན་པ་”མཚོན་དགོས་ཞེས་གསུངས་པ་རེད། དེ་ལས་གལ་ཆེན་ཞིག་ནི། ཆན་ལུང་གོང་མས་“ཕྱིས་སུ་གནད་དོན་འདི་འདྲར་ཕྲད་ན། ཐག་གཅོད་བྱེད་སྟངས་འདི་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱས་ཤིང་འདི་ལ་དཔེ་བལྟས་ནས་བསྒྲུབས་ཏེ། བློ་སྣ་གཏམ་ཡན་གྱིས་མ་བྲིད་པར་བྱས་ན། མཐའ་མཚམས་ས་ཡུལ་ནམ་ཡང་ཞི་འཇགས་ཡོང་།”ཞེས་གསུངས་ཏེ། ཕྱིས་སུ་གནད་དོན་འདི་འདྲ་ཐག་གཅོད་བྱེད་སྟངས་ཀྱི་རྩ་དོན་གཏན་འཁེལ་བྱས་པ་རེད།
དམག་འཁྲུག་མཇུག་རྫོགས་རྗེས་མཐའ་མཚམས་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱི་ཐད་ནས་འབྲས་ལྗོངས་པར་རང་ས་རང་བདག་མ་ཐོབ་པས་བློ་ཕམ་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་རེད། དེའི་ཕྱིར། གསར་དུ་རྒྱལ་སྲིད་ཀྱི་ཁྲིར་བཞུགས་པའི་རྒྱལ་པོ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་ལ་ཡི་གེ་ཐེངས་མང་བཏང་ནས་མཐའ་མཚམས་ཡང་བསྐྱར་དབྱེ་འབྱེད་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། དེ་ཡང་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》སུ། “རྒྱ་གཞུང་གོང་མའི་སྐུ་ཚབ་ཏུ་སི་ཀྲུང་ཐང་ནས་བོད་གོར་ཆིངས་ཡིག་བཞག འབྲས་ལྗོངས་པའི་མི་སྣ་འབྱོར་མི་འདུག་པ་དང་། …… དེ་དུས་ཀྲུང་ཐང་ཆེན་པོར་འབྲས་ལྗོངས་པའི་ས་མཚམས་སྐོར་ཐུགས་རྒྱུས་མེད་གཤིས་གོར་ཥ་ནས་དབུ་སྐོར་གྱི་འབྲས་ལྗོངས་གཙང་ཆུ་འོག་དང་། སིང་ལ་སྟོད་དུ་ཡིན་ཚུལ་གབ་ལོག་ཞུས་ཚུལ་དང་། པདྨ་ཡངས་རྩེ་དང་འབྲས་ལྗོངས་ལྷོ་ངོས་སུ་ཆགས་པ་རྣམས་ལ་ལོ་ཤས་གོར་ཥས་ཁྲལ་བསྡུ་ལེན་སོགས་བྱས་འདུག་ཀྱང་། དེ་དུས་ཀྲུང་ཐང་ཆེན་པོ་ནས་འབྲས་ལྗོངས་པར་བཀའ་རྒྱ་ཞིག་གནང་འདུག་པའི་ནང་གོར་འབྲས་ས་མཚམས་སྔར་གནང་བྱ་དགོས་གསུངས་པ་ལས་འདི་དང་འདི་འོས་ཀྱི་བཀོད་པ་སོང་བ་མེད་ཅེས་གསལ་”⒀ཞེས་འབྱུང་། དེའི་དོན་ནི་མཐའ་མཚམས་དབྱེ་འབྱེད་བྱེད་སྐབས་ཧྥུ་ཁང་ཨན་སོགས་ཀྱིས་གནས་ཚུལ་ངོ་མ་གསལ་རྟོགས་མ་བྱུང་བར་གོར་ཥས་མགོ་སྐོར་བཏང་བ་རེད་ཅེས་བརྗོད་པ་རེད། གཞན་ཡང་སྐབས་དེར་“གོར་འབྲས་ས་མཚམས་སྔར་གནང་བྱ་དགོས་”ཞེས་པ་ཙམ་ལས་ས་མཚམས་ཁ་གསལ་བརྗོད་མེད་པས། འབྲས་རྒྱལ་གྱིས་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་དང་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་ལ་ཡང་བསྐྱར་གོར་འབྲས་ས་མཚམས་གསལ་འབྱེད་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། ཡིན་ན་ཡང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་དེ་དང་ལེན་མ་བྱས་པ་རེད།
གོང་གི་འདི་དག་ལས་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ཡང་དང་ཡང་དུ་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་བསླངས་པ་ནི། དོན་དངོས་སུ་གཞན་ལག་ཏུ་ཤོར་བའི་མངའ་ཁོངས་སླར་རང་ལག་ཏུ་སྤྲོད་དགོས་པའི་རེ་བ་དེ་ཁས་མ་བླངས་པས།འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་རྣམ་པ་བསྒྱུར་བའི་ཐབས་འདི་འདྲ་ལ་བརྟེན་ནས་ཆིང་དམག་གིས་ཁས་བླངས་པའི་དམ་བཅའ་ལག་བསྟར་དོན་སྨིན་མ་བྱུང་བ་ལ་མ་རངས་པའི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན་ཅིང་། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ལ་གནོན་ཤུགས་སྤྲད་དེ། ཁོ་ཚོར་ཡང་ན་མཐའ་མཚམས་ཡང་བསྐྱར་དབྱེ་འབྱེད་བྱས་ཏེ་རང་ས་རང་ལག་ཏུ་སྤྲོད་དགོས་པ་དང་། ཡང་ན་འཚོ་རྟེན་དུ་གུན་གསབ་སྤྲོད་པའམ་བྱམས་སྙིང་རྗེས་གཟིགས་ཏེ་དཔོན་གནས་དང་ས་ཆ་གསོལ་རས་གནང་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། འབྲས་ལྗོངས་པས་བལྟས་ན་རེ་བ་འདི་འདྲ་བཏོན་པ་ནི་ཧ་ཅང་ལུགས་དང་མཐུན་པ་ཞིག་རེད། གང་ལགས་ཤེ་ན། སྔོན་ཆད་ཀྱང་དེ་འདྲའི་དཔེ་མང་པོ་འདུག
གཉིས།
འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྲིད་དབང་ཐོག་མར་འཛུགས་པའི་སྐབས་དེར་བོད་ཀྱི་རྙིང་མའི་བླ་མ་ལྷ་བཙུན་ནམ་མཁའ་འཇིགས་མེད་སོགས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་ཐོབ་པ་དང་། རྒྱལ་དབང་ལྔ་བས་བཀའ་ཤོག་བསྩལ་ཏེ་ཆོས་རྒྱལ་ཕུན་ཚོགས་རྣམ་རྒྱལ་ནི་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོར་ངོས་འཛིན་གནང་། ⒁དེའི་རྗེས་ནས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ནང་སྲིད་དང་ཕྱི་འབྲེལ་སོགས་གང་ཐད་ནས་དཀའ་ངལ་ཕྲད་ན་བོད་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་བྱ་སྲོལ་ཡོད་དེ། དཔེ་འགའ་དྲངས་ན་གཤམ་གསལ།
1.འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་གཉིས་པ་བསྟན་སྲུང་རྣམ་རྒྱལ་(1644ལོ་ནས་1699ལོའི་བར་)གྱི་སྐུ་རིང་ལ། མོན་པ་ཨ་ཆོག་པ་དང་མ་འཆམ་པར་འབྲུག་པས་1667ལོ་དང་1675ལོ་གཉིས་ལ་འབྲས་ལྗོངས་སུ་དམག་དྲངས། རྒྱལ་དབང་ལྔ་བས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་རེ་ཞུ་ལྟར་དམག་བཏང་ནས་མོན་པའི་རྒྱབ་ལངས་ཀྱིས་འབྲུག་པ་འགོག་རྒོལ་བྱས།⒂ ཆོས་རྒྱལ་བསྟན་སྲུང་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་རྒྱལ་ཁྲིམས་འཛུགས་ཆེད་བོད་དུ་ཕྱིན་ནས་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོར་ཁྲིམས་ཡིག་སྐོར་ནས་བཀའ་འདྲི་ཞུས། དེ་ལ་སྡེ་སྲིད་ཀྱིས་བཀའ་སློབ་གནང་ཞིང་དེའི་སྐོར་གྱི་དྲི་བ་དྲིས་ལན་ཡང་ཡོད།⒃
2.འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་གསུམ་པ་ཕྱག་རྡོར་རྣམ་རྒྱལ་(1686ལོ་ནས་1717ལོའི་བར་)གྱི་དུས་སུ་འབྲས་ལྗོངས་ལ་ནང་འཁྲུག་བྱུང་། འབྲས་རྒྱལ་ཕྱག་རྡོར་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་གཅེན་མོ་པན་ལྡིང་དབང་མོས་རང་གི་གཅུང་བོའི་ལག་ནས་སྲིད་དབང་འཕྲོག་སེམས་ཀྱིས་འབྲུག་པ་དང་ངན་འབྲེལ་བྱས་ནས་1700ལོར་འབྲུག་དམག་འབྲས་ལྗོངས་ལ་དྲངས། ཆོས་རྒྱལ་ཕྱག་རྡོར་རྣམ་རྒྱལ་བོད་ཕྱོགས་སུ་བྲོས་བྱོལ་མི་ཕེབས་ཐབས་མེད་བྱུང་སྟེ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་དང་ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་ཞུས། སྐབས་དེའི་བོད་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གིས་གཟིགས་བསྐྱངས་ཀྱིས་འབྲས་རྒྱལ་ལ་ཡིག་ཚང་དང་རྩིས་ཁང་དུ་སློབ་གཉེར་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་མ་ཟད་རྩིས་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་ཀྱང་སྤྲད་པ་དང་།“ཐའི་ཇི་གོ་གནས་ཀྱི་ཆོ་ལོ་དང་། པད་དི་རྫོང་། སྣ་དཀར་རྩེ་རྫོང་། གཏིང་སྐྱེས་རྫོང་། རྒྱལ་མཁར་ནང་པ་བཅས་གསོལ་རས་སུ་གནང་འདུག” ⒄ཁོང་བོད་ནས་ལོ་ངོ་8ལ་བཞུགས་པ་རེད། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན།“རྫོང་གཞིས་ལོངས་སྤྱོད་དང་བཅས་པ་འདི་རྣམས་འབྲས་ལྗོངས་ཆོས་རྒྱལ་གསུམ་པ་ནས་ཆོས་རྒྱལ་དྲུག་པའི་བར་བེད་སྤྱོད་བདག་སྤྲོད་གནང་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད།” ⒅ཁོང་གིས་ད་དུང་བོད་ནས་རྫོགས་ཆེན་སྤྲུལ་སྐུ་འཇིགས་མེད་དཔའ་བོ་འབྲས་ལྗོངས་སུ་གདན་དྲངས། འཇིགས་མེད་དཔའ་བོས་འབྲས་ལྗོངས་ནས་ལོ་ངོ་མང་པོའི་རིང་ཆོས་རྒྱུན་སྤེལ་བ་དང་རྒྱལ་སྲིད་སྐྱོང་རོགས་གནང་བས་འཕྲིན་ལས་དང་གདུལ་བྱ་ཤིན་ཏུ་རྒྱས་ཡོད།
3.འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་བཞི་པ་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་(1707ལོ་ནས་1733ལོའི་བར་)གྱི་སྐུ་དུས་སུ་འབྲུག་པས་འབྲས་ལྗོངས་ལ་དམག་དྲངས། བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གིས་ལྕང་ལོ་ཅན་ཆེད་རྫོང་གིས་ཐེངས་གཉིས་ལ་བར་འདུམ་བྱས། ⒆མཇུག་མཐར་འདུམ་འགྲིག་བྱུང་སྟེ་འབྲས་ལྗོངས་འབྲུག་པས་ཁྱུར་མིད་བྱེད་རྒྱུ་མ་བྱུང་བ་རེད།
4.འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་ལྔ་པ་རྣམ་རྒྱལ་ཕུན་ཚོགས་(1733ལོ་ནས་1779ལོའི་བར་)ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཕྱག་མཛོད་རྟ་མགྲིན་གྱིས་ཆོས་རྒྱལ་རྣམ་རྒྱལ་ཕུན་ཚོགས་རྒྱལ་པོའི་སྲས་མིན་ཚུལ་གྱིས་རྒྱལ་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བ་མཐའ་དག་རང་གིས་བཟུང་བས་རྒྱལ་པོ་རྟ་མགྲིན་ཞེས་མིང་དུ་གྲགས་པ་དང་། ཡང་ཕྱག་མཛོད་གར་དབང་གིས་རྒྱལ་སྲས་རྣམ་རྒྱལ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱབ་རྩ་ལངས་པས། འབྲས་ལྗོངས་ནང་ཁུལ་དུ་འགལ་བ་ཛ་དྲག་པོ་བྱུང་། ཕྱག་མཛོད་གར་དབང་གིས་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་ནས་རྗེ་དཔོན་མངགས་ཏེ་འབྲས་ནང་གི་རྒྱལ་སྲིད་སྐྱོང་བའི་རོགས་རམ་བྱ་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། དེ་ནས་1747ལོར་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་ནས་རབ་བརྟན་ཤར་བ་འབྲས་ལྗོངས་སུ་བཏང་སྟེ་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་བཀོད། ཁོང་གིས་འབྲས་ནང་གི་སྲིད་དབང་ལོ་ངོ་13བསྐྱངས་པ་དང་།ཕྱག་མཛོད་རྟ་མགྲིན་ཕམ་བར་བརྒྱབ་པ་རེད།⒇
5.འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཐོག་དྲུག་པ་བསྟན་འཛིན་རྣམ་རྒྱལ་(1769ལོ་ནས་1793ལོའི་བར་)གྱི་སྐུ་དུས་སུ་གོར་ཥས་ཤར་ཕྱོགས་སུ་མངའ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ། 1788ལོར་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ཨ་རུན་ཆུའི་ནུབ་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་རྣམས་འབྲུག་པས་བཙན་བཟུང་བྱས། བོད་ཕྱོགས་ནས་སྐུ་ཚབ་ཡོངས་འཛིན་སྤྲུལ་སྐུ་དང་། ཞ་ལུ་མཁན་པོ། མདའ་དཔོན་པད་ཚལ་བཅས་མངགས་ནས་གོར་ཥའི་སྐུ་ཚབ་དང་མཉམ་དུ་བར་འདུམ་བྱས་ཏེ་འབྲས་ལྗོངས་གོར་ཥས་ཁྱུར་མིད་མི་ཡོང་བ་བྱས། （21）རྒྱ་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་གསུམ་པར་གོར་ཥས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ཕྱེད་ཀ་ལྷག་བཙན་བཟུང་བྱས། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོས་རོགས་རམ་བྱ་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཡང་ཡང་ཕུལ་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ཏཱ་ལའི་བླ་མས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་དགོན་སྡེ་ཁག་ཏུ་རབ་བྱུང་བ་མང་པོ་ཡོད་པ་དང་། འབྲས་ལྗོངས་བར་བཟའ་འབྲུས་འདང་རྒྱུ་མ་རེད་སྙམ་ནས། བོད་ཕྱོགས་གཏིང་སྐྱེས་ཀྱི་མདོ་ཁྲ་ཞེས་པའི་ས་ཆ་འབྲས་ལྗོངས་པར་སྤྲད་དེ། ཞིང་གི་ལོ་ཏོག་བསྡུས་ནས་རབ་བྱུང་དགེ་འདུན་གྱི་མཆོད་ཐེབས་དང་བཟའ་འབྲུའི་ཁ་སྣོན་བྱེད་པར་བསྩལ་བ་རེད།（22）བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ལྟར་ན། སྐབས་དེར་དེ་དང་མཉམ་དུ་བོད་ཁོངས་ས་ཆ་ཟར་སྤོ་ར་ཡང་གཡར་བ་རེད།（22）ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན་ད་དུང་“ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་གསུམ་པར་གོར་བོད་དམག་འཁྲུག་ལངས། འབྲས་ལྗོངས་པ་གཙང་ཆུའི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་དེད། འབྲས་ལྗོངས་ཐབས་རྡུགས་ཏེ། ཏཱ་ལའི་བླ་མར་ཞུས་ཏེ་རི་ནག་རྫོང་འབྲས་ལྗོངས་ལ་བདག་སྐྱོང་བྱེད་པར་སྤྲད།” （23） དུས་རབས་19པའི་དུས་མཇུག་ཏུ། བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གིས་རི་ནག་རྫོང་བོད་ཁོངས་ཡིན་པས་ཕྱིར་རང་ས་རང་བདག་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ཞེས་དབྱིན་ཇི་དང་རྩོད་གླེང་བྱུང་བ་རེད།
དེང་རབས་འབྲས་ལྗོངས་མཁས་པ་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གསུངས་པ་བཞིན་“དུས་དེ་ནས་བཟུང་(འབྲས་རྒྱལ་སྐུ་ཐོག་དང་པོ་)ཆོས་རྒྱལ་དགུ་པའི་བར་འགྱུར་ལྡོག་མེད་པའི་སྒོ་ནས་འབྲས་ལྗོངས་སུ་དཀའ་ཚེགས་དང་ཟིང་འཁྲུགས་ཅི་བྱུང་རིགས་བོད་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་བྱ་སྲོལ་དང་། ནང་སྲིད་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས་སྐོར་ཞུ་བཏུགས་བྱ་རྒྱུ་དང་། དེ་བཞིན་ཕྱིའི་བཙན་འཛུལ་ནམ་བྱུང་ལ་སྲུང་སྐྱོབ་རོགས་རམ་ཆེད་བོད་ལ་རེ་བཅོལ་བྱ་སྲོལ་ཡོད་པ་དང་། ཆོས་རྒྱལ་སྒེར་དོན་སྐོར་ལའང་བོད་དང་ཆེས་འབྲེལ་བ་ཟབ་པོ་ཡོད།” （24）ཅེས་གསུངས་པ་བཞིན་ཡིན་པར་མ་ཟད། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ལོ་རེ་བཞིན་བོད་ཀྱི་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་ལ་སྲིད་དོན་སྙན་ཞུ་འབུལ་དགོས་པ་དང་། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་དང་ཏཱ་ལའི་བླ་མར་ལོ་ཕྱག་འབུལ་དགོས། སྐབས་དེར་བོད་ནི་ཕ་དང་།འབྲུག་པ་མ། འབྲས་ལྗོངས་བུ་ཡིན་ཞེས་ཆབ་སྲིད་ཐད་ཀྱི་དཔེ་འཇོག་སྟངས་ཤིག་དར་ཡོད་པ་འདི་ལས་ཀྱང་བོད་དང་འབྲས་ལྗོངས་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ནི་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ། 《དབུས་གཙང་གི་དུས་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་》ཞེས་པའི་ནང་དུ་“(འབྲས་ལྗོངས་)ཆ་གཅིག་ནས་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཡིན་ལ། ཆ་གཅིག་ནས་བོད་ཁོངས་སུ་ཡང་གཏོགས་” （25）ཞེས་བརྗོད་པ་འདིས་སྐབས་དེའི་བོད་འབྲས་བར་གྱི་འབྲེལ་བའི་ངོ་བོ་ཅུང་གནད་ལ་འཁེལ་བ་ཞིག་བརྗོད་འདུག ཡིན་ཡང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཧོ་ལིན་གྱི་“འབྲས་ལྗོངས་……བོད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་མི་གཏོགས་”ཞེས་པ་དང་།“(འབྲས་ལྗོངས་)བོད་དང་འབྲེལ་བ་མེད་”ཅེས་སོགས་ཀྱི་གཏམ་ནི་ཡང་དག་ཏུ་མི་སེམས་སོ།།
གསུམ།
1792ལོར་གོར་ཥ་མཐར་སྐྲོད་པའི་དམག་འཁྲུག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་པ་དེས་ཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་བདག་སྐྱོང་བྱེད་པར་ཆ་རྐྱེན་བསྐྲུན་པ་རེད། ཧྥུ་ཁང་ཨན་སོགས་ཀྱིས་བཀའ་ལྟར་《བོད་ཀྱི་ལུགས་སྲོལ་གསར་འཛུགས་སྐོར་གྱི་རྩ་ཚིག་དོན་ཚན་ཉེར་དགུ་པ་》བཟོས་ཏེ། བོད་ས་གནས་ཀྱི་ནང་ཁུལ་དོ་དམ་དང་ཕྱི་ཕྱོགས་ལ་འབྲེལ་འདྲིས་བྱེད་སྟངས་སོགས་ཀྱི་ཐད་གཏན་འབེབས་ཁ་གསལ་རབ་དང་རིམ་པ་བྱས། དེའི་དོན་ཚན་གཉིས་པ་དང་བཅུ་བཞི་པའི་ནང་བོད་ཀྱིས་འབྲས་ལྗོངས་སོགས་ལྷོ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཚོ་ཁག་བར་དུ་འབྲེལ་བ་འཛིན་སྟངས་རྦད་དེ་གསར་པ་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱས། དེ་ཡང་མདོར་བསྡུས་ན་དོན་གཉིས་ཡོད་དེ། དང་པོ་ནི། ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་འབྲེལ་བ་འཛིན་སྟངས་ཡོངས་སུ་ཨན་བན་གྱིས་ཐག་གཅོད་བྱ་རྒྱུ།“རྒྱལ་ཕྲན་རིགས་ནས་བོད་བཞུགས་ཨམ་པར་ཡི་གེ་བྱུང་བའི་ལན་ཨམ་པ་རང་ནས་བཏང་འཐུས་དང་། ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སོགས་ལ་ཡི་གེ་བྱུང་ཚེ་གཏོང་ཚོད་སོགས་ཨམ་པར་ཞུས་ནས་ཕྱིར་ལོག་བྱེད་དགོས།” ཞེས་དང་། “བཀའ་བློན་ཡང་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལས་བྱེད་མིར་སོང་གཤིས། ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཕྲན་ལ་རང་འཚམས་ཀྱི་ཡི་གེ་ [ བཏང་ ] མི་ཆོག་ཅིང་། ཕྱོགས་མཐའ་ནས་ཚུར་ཡི་གེ་བྱུང་རིགས་ཨམ་བན་ལ་ཕུལ་ནས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་དང་གྲོས་བསྡུར་གྱིས་ཡི་གེའི་ལན་གཏོང་བ་ལས་རང་འཚམས་ཀྱིས་བཏང་མི་ཆོག”（26）ཅེས་གཏན་འབེབས་བྱས་ནས། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ལ་ཕྱི་འབྲེལ་ལས་དོན་ཐད་ཀྱི་མཐའ་མཇུག་གི་ཐག་གཅོད་དབང་ཆ་ཡོད་ལ། དེ་དང་དུས་མཚུངས་སུ་ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་འབྲེལ་བ་བྱེད་སྟངས་དང་སྒྲིག་སྲོལ་ལ་རྩ་བའི་ཆ་ནས་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་བ་མཚོན། གཉིས་པ་ནི། “ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་”གི་མི་རིགས་བོད་ལ་མཆོད་མཇལ་དང་ཉོ་ཚོང་བྱེད་དུ་ཡོང་བ་ཚོད་འཛིན་བྱས། དོན་ཚན་ཉེར་དགུ་བའི་ནང་“ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་རིགས་ནས་ལྷ་སར་ཚོང་པ་ཡོང་རྒྱུན་རྣམས་ཚུལ་མཐུན་གྱི་སྒོ་ནས་སྔར་བཞིན་འགྲོ་འདུག་བྱས་ཆོག་ཅིང་། ཕྱོགས་མཐའི་མི་རིགས་དང་། ཁ་ཆེ་སོགས་ཀྱི་ཚོང་པའི་མིང་ཐོ་བཀོད་ནས་ཨམ་པའི་ཡ་ཡོན་དུ་དེབ་སྦྱོར་བྱེད་དགོས། དེ་མཚུངས་བལ་པོའི་ཚོང་པ་ལོ་རེ་ཐེངས་གསུམ་རེ་དང་། ཁ་ཆེའི་ཚོང་པ་ལོ་རེ་ཚར་རེ་ཡོང་ཆོག་པ་བཅས་དེ་དག་ཕྱོགས་གང་དུ་འགྲོ་ཡང་འགོ་ཡོད་སོ་སོས་ཨམ་པའི་ཡ་མོན་དུ་ཞུས་ཏེ།”ཞེས་དང་། ཡང་“འབྲུག་པ། འབྲས་ལྗོངས། ཙོང་པ་བཅས་ལྷ་སར་ཡོང་མིའི་རིགས་ལའང་གོང་བཞིན་གནས་ཚུལ་དང་། ས་མཚམས་ཀྱི་འགོ་ཡོད་སོ་སོས་རྩད་གཅོད་བྱེད་དགོས། གཞུང་ནས་བལ་ཡུལ་རྟེན་བཞེངས་མི་སྣ་དང་། གནས་མཇལ་དུ་འགྲོ་མི་སོགས་ཨམ་པ་ནས་དུས་ཚེས་བཀོད་དེ་ལམ་ཡིག་ཀྱང་སྟེར་རྒྱུར། དུས་ཐོག་ཏུ་ཕྱིར་འཁོར་མ་བྱུང་ན་གོར་རྒྱལ་ལ་བཀའ་ཤོག་བཏང་ནས་འགུགས་རྒྱུ།” （27）ཞེས་སོགས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཏེ། བོད་དུ་ཚོང་དོན་དང་མཆོད་མཇལ་དུ་ཡོང་མཁན་དང་རྟེན་བཞེངས་མི་སྣ་སོགས་ལ་ཚོད་འཛིན་བྱས་པ་དང་། གོར་ཥ་དང་ཁ་ཆེའི་ཚོང་པར་ཐ་ན་ཉོ་ཚོང་བྱེད་པའི་ཐེངས་གྲངས་ཀྱང་གཏན་འཁེལ་བྱས་པ་རེད།འབྲུག་པ་དང་། འབྲས་ལྗོངས། ཙོང་རིགས་བཅས་ལ་ཉོ་ཚོང་བྱེད་དུ་ཡོང་ཆོག་པའི་ཐེངས་གྲངས་གཏན་འབེབས་བྱས་མེད་མོད། འོན་ཀྱང་སྒྲིག་ལམ་མང་པོ་ཞིག་བཟོས་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ལ་ཞུས་ནས་ཆོག་མཆན་ཐོབ་ན་ད་གཟོད་བོད་དུ་ཡོང་ཆོག་པ་ཞིག་བཟོས་པ་རེད།
དོན་དངོས་ཐོག་གོང་གི་དོན་ཚན་ཁག་གིས་ལག་ལེན་ཁྲོད་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་ཐེབས་ཡོད་དེ།
1.“ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་”རྩ་དོན་འོག་“ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་”བར་གྱི་རྩོད་གླེང་ནང་དུ་མི་ཞུགས་པ། དུས་རབས་18པའི་ནང་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཉེ་འཁོར་ས་ཁུལ་གྱི་“ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་”རྣམས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་དར་རྒུད་མི་འདྲ་བ་བྱུང་བས་རྒྱུན་པར་དམག་འཁྲུག་ལངས་ཤིང་།ཆབ་སྲིད་ལ་ཟིང་འཁྲུག་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་བོད་ས་གནས་རྒྱུན་པར་རྩོད་གླེང་དེ་དག་གི་ནང་དུ་ཞུགས་ཏེ་བར་འདུམ་གྱི་ནུས་པ་བཏོན་པ་རེད། དེའི་ཕྱིར་གོར་ཥའི་བཙན་འཛུལ་མཐར་སྐྲོད་བཏང་རྗེས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་སྔོན་ཆད་གོར་ཥས་བཙན་བཟུང་བྱས་པའི་ས་ཆ་ཕྱིར་རང་ལག་ཏུ་སྤྲོད་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། བོད་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གིས་སྔོན་ཆད་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལུགས་སྲོལ་ལྟར་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་རེ་འདོད་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་ཏེ།（28）“རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པས་ཐག་བཅད་པའི་ས་མཚམས་ལྟར་དབྱེ་འབྱེད་བྱ་དགོས་”པའི་རེ་བ་བཏོན། ཡིན་ན་ཡང་གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་དེ་ལ་བཀའ་བཀྱོན་གནང་། གོང་མ་ཆན་ལུང་གི་བསམ་ཚུལ་ལ་གོར་ཥས་མགོ་འབུལ་སྐྱབས་བཅོལ་ཞུས་ཟིན། ད་ནི་“ཁོངས་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་དུ་གྱུར་ཡོད་”པས། ཉེ་དགའ་ཕྱོགས་ཞེན་བྱས་ན་མི་འགྲིག་པར་འདོད། དེའི་རྗེས་ནས་ས་ཁུལ་འདིའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་བར་དུ་རྩོད་གླེང་འགལ་བ་བྱུང་ཚེ། “ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་”རྩ་དོན་ལག་བསྟར་གཟབ་ནན་བྱས་ཏེ། འགལ་བ་བྱུང་བའི་ཕྱོགས་གཅིག་གིས་རོགས་རམ་བྱེད་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ་ན་དེའི་ལན་དུ་རྒྱུན་པར་“གོང་མ་ཆེན་པོས་རྒྱལ་ཕྲན་འབུམ་ཕྲག་སྐྱོང་བཞིན་ཡོད། ཐམས་ཅད་ལ་ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པས། རྒྱལ་ཁབ་ཕྱོགས་གཅིག་ལ་རོགས་རམ་གཏན་ནས་མི་བྱེད་” （29）ཅེས་བརྗོད་དེ། རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་གིས་“གསོལ་རས་དང་དམག་རོགས་ཞུས་པ་ཚང་མ་ཁས་ལེན་མི་བྱེད། དམག་འཐབ་དང་འདུམ་འགྲིག་གང་བྱས་ཚང་མར་འདྲི་རྟོག་མི་བྱེད།” （30）ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་རྩོད་གླེང་གིས་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ལ་མ་གནོད་ན་“ཀླ་ཀློའི་འཁྲུག་རྩོད་”ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཏེ། “རྒྱུན་པར་འདྲི་རྟོག་མི་བྱེད་”པར་“ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་”གི་རྩོད་རྙོག་ནང་དུ་མི་གཞུག་པ་དེ་རྩོད་གླེང་མི་འབྱུང་བའི་ཐབས་དམ་པར་བརྩིས་པ་རེད། དོན་དངོས་སུ་“ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་”རྩ་དོན་ཨ་འཐས་སུ་བཟུང་ནས་བབ་བསྟུན་གྱི་འགྱུར་བ་གང་ཡང་མ་བཏང་ཞིང་“ཁོངས་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་”གྱི་ཁེ་ཕན་ལ་ཁ་ཡ་མི་བྱེད་པར་སྣང་མེད་དུ་བསྐྱུར་བ་དང་། རྒྱུ་མཚན་དང་བདེན་ལུགས་སོགས་འདྲི་རྟོག་མི་བྱེད། དཀར་ནག་དང་བདེན་རྫུན་གྱི་དབྱེ་བ་མི་འབྱེད། ཁོ་ཚོའི་རྩོད་རྙོག་དེའི་ནང་དུ་གཏན་ནས་མ་ཞུགས་པས་དེའི་ངོ་བོ་ནི་རང་གི་ཐད་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་བཟོ་རྒྱུ་དོར་བ་རེད།
2.རྒྱལ་ཕྲན་དེ་དག་གིས་མི་མངགས་ནས་ཆབ་སྲིད་སྐྱོང་རོགས་ཞུས་པ་ནི་རང་བབ་ལས་ཧམ་བརྒལ་བྱས་ཤིང་ཐལ་དྲག་པའི་བྱ་སྤྱོད་ཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ནས་བཀག་འགོག་བྱས་པ་རེད། སྲོལ་རྒྱུན་ལྟར་ན། ཉེ་འཁོར་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་ནང་གི་ཟིང་འཁྲུག་ཞི་འཇགས་སུ་གཏོང་ཆེད་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གིས་མི་སྣ་མངགས་ཏེ་འདུམ་འགྲིག་བྱེད་པའམ་ཡང་ན་དུས་ཡུན་ངེས་ཅན་ཞིག་ལ་སྲིད་དབང་སྐྱོང་དུ་འཇུག་པའི་སྲོལ་ཡོད། དཔེར་ན། དུས་རབས་18པའི་ལོ་རབས་30པར་འབྲུག་ཡུལ་ནང་ཁུལ་ཕྱོགས་ཁག་གཉིས་ཀྱི་བར་རྩོད་གླེང་བྱུང་སྟེ་ཟིང་འཁྲུག་བྱུང་བས། བོད་ནས་མི་སྣ་མངགས་ནས་འབྲུག་གི་ཕྱོགས་ཁག་གཉིས་ཀྱི་བར་མཚམས་སུ་སྒར་བཏབ་ནས་བསྡད་པ་དང་། ཁོ་ཚོའི་རྩོད་གཞིའི་སྐོར་ལ་འདུམ་འགྲིག་བྱས། （31）འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བོད་ལ་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་ལྟར་བོད་ནས་དཔོན་རིགས་དང་བླ་སྤྲུལ་ཐེངས་མང་མངགས་ནས་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོར་ནང་སྲིད་དང་ཕྱི་འབྲེལ་སོགས་སྲིད་དབང་སྐྱོང་རོགས་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་རེད། འབྲས་ལྗོངས་པར་མཚོན་ན་འདི་ནི་བོད་ཀྱི་སྲིད་དབང་སྐྱོང་ལུགས་ལ་དཔེ་བལྟས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་མ་ཟད། དེ་བས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་བོད་ཀྱི་དཔོན་རིགས་འབྲས་ལྗོངས་སུ་ཡོད་ན་བོད་ས་གནས་ཀྱི་དབང་ཤུགས་སྤྱད་དེ་ཕྱི་དགྲ་འགོག་པའི་ནུས་པ་ཐོན་ཐུབ། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་མཁས་པ་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་གསུངས་པ་བཞིན་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་རྣམ་རྒྱལ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་རྒྱ་གར་དང་འབྲུག་པ་སོགས་ལ་རྩོད་གླེང་བྱུང་མྱོང་ན་ཡང་།“དེ་སྐབས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་འཛིན་སྐྱོང་ཐམས་ཅད་བོད་གཞུང་གི་སྐུ་ཚབ་སྡེ་སྲིད་འོག་ཡོད་སྟབས། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་མཚམས་ནས་བཙན་འཛུལ་དམག་འཁྲུགས་རྒྱག་རྒྱུའི་སྤོབས་པས་མ་ལྕོགས་པའོ།།” （32）ཡིན་ན་ཡང་1792ལོའི་རྗེས་ནས་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་གི་ལས་དོན་གྱི་ནང་དུ་ལག་མི་བསྲིང་བའི་རྣམ་འགྱུར་བཟུང་བ་རེད། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པར་(1816ལོ་)འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་སའེ་ཁྲུང་ཨར་སྔ་སྲོལ་བཞིན་མི་སྣ་རེས་སྐོར་གྱིས་མངགས་ནས་“ཚོ་དཔོན་གྱི་ལས་དོན་སྒྲུབ་རོགས་”བྱེད་དུ་འཇུག་དགོས་པའི་རེ་བ་ཞུས། དེ་ལ་སའེ་ཁྲུང་ཨ་ཡིས་“ཁྱོད་ནི་མཐའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་རྗེ་བོ་ཡིན་པས། ངེད་གནམ་བསྐོས་གོང་མའི་དཔོན་རིགས་རེས་སྐོར་གྱིས་ཁྱོད་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་ལས་དོན་སྒྲུབ་རོགས་སུ་ཞུ་ཕོད་པ་འདི་དངོས་ནས་ཐལ་དྲག་པའི་འཆལ་གཏམ་རེད།” （33）ཅེས་ཚིག་བཙན་པོ་བརྗོད་དེ་ཁས་མ་བླངས། སའེ་ཁྲུང་ཨ་ཡིས་བལྟས་ན། གནམ་བསྐོས་གོང་མའི་དཔོན་རིགས་ཀྱིས་“ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་”ལ་ཞབས་ཞུ་སྒྲུབ་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་པས། དཔོན་རིགས་མངགས་ནས་ལས་དོན་སྒྲུབ་རོགས་ཞུ་བ་ནི་འོག་མས་གོང་མ་ལ་དབང་ཆ་ཧམ་བརྒལ་བྱས་པ་ཞིག་རེད་འདོད་བཞིན་ཡོད། དོན་དངོས་སུ་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ནང་སྲིད་ལ་ལག་པ་སྲིང་མ་འདོད་པ་རེད།
3.ས་ཆ་སྤྲོད་རྒྱུ་ཁས་མ་བླངས་ཀྱང་ཁེ་ཕན་ཅུང་ཟད་སྤྲད་པ། འབྲས་ལྗོངས་ནི་མངའ་ཁོངས་ཕྱེད་ལྷག་གོར་ཥས་བཙན་བཟུང་བྱས་ཤིང་། ས་རྒྱ་ཆུང་ཞིང་མི་གྲངས་ཉུང་། དཔལ་འབྱོར་ལ་དཀའ་ཁག་ཆེན་པོ་ཡོད་པས། འབྲས་རྒྱལ་གྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལུགས་ལྟར་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་ལ་དཔོན་གནས་དང་ས་ཆ་བསླངས་ཏེ་ཁྲལ་བསྡུའི་ཁེ་ཕན་གཉེར་འདོད་པ་རེད། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཅུ་བདུན་པར་དགུང་ལོ་18ལ་སོན་པའི་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་མངའ་ཁོངས་ས་ཆའི་སྐོར་བོད་གཞུང་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་ལ་ཞུ་ཡིག་ཕུལ། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་དབྱང་ཁྲུན་སོགས་ཀྱིས་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མའི་ནང་“འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་གྱི་ཞུ་ཡིག་རྟགས་འབྱར་འབྱོར་གསལ། བོད་ནས་རྫོང་གཞིས་གཅིག་ཁོ་པའི་སྡོད་གནས་སུ་གསོལ་རས་སྤྲོད་གནང་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་བོད་བླ་དཔོན་ཕེབས་ནས་ས་མཚམས་གསལ་འབྱེད་གནང་རོགས་ཞུས།” དེ་ལ་དབྱང་ཁྲུན་སོགས་ཀྱིས་“ཚིག་བཙན་པོ་སྨྲས་ཏེ་ཕྱིར་བཟློག་པ་དང་། ཕག་རིའི་རྫོང་སྡོད་སོགས་ལ་འགོག་ཟོན་ནན་མོ་བྱས་ཏེ་ཁོ་པ་ས་མཚམས་ནས་ལྐོག་འཛུལ་མ་ཡོང་བ་དགོས་པའི་བཀའ་གནང་།” གོང་མ་ཅ་ཆིང་གིས་ཀྱང་ཐག་གཅོད་བྱེད་སྟངས་འདི་འོས་འཚམ་ཡིན་པའི་རྣམ་འགྱུར་བཟུང་སྟེ། “འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་ཕྲན་ནི་བོད་ཀྱི་ཁོངས་གཏོགས་མིན་པས། གོར་ཥའི་བཙན་འཛུལ་བྱེད་པར་སྐྲག་ཅིང་། རྗེས་ཕྱོགས་རང་གི་མངའ་ཁོངས་ཤོར་དོགས་ཀྱིས་བོད་ནས་སྡོད་རྒྱུའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། ཁོ་པར་ད་ལྟ་རི་ནག་དང་སྒང་ཏོག་གཉིས་ཡོད་པས་ས་ཤོར་ཏེ་སྡོད་གནས་མེད་པར་གྱུར་པ་མ་ཡིན་ཞིང་། རྟག་ཏུ་གཡོ་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཁོངས་ཀྱི་རྫོང་གཞིས་གསོལ་རས་སུ་ཐོབ་འདོད་ཧམ་སེམས་བཅངས་པ་རེད། ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོ་ཡོད་པས། གལ་ཏེ་འདབས་འབྲེལ་སྟོབས་ཅན་གྱིས་བཙན་གནོན་བཏང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ཚང་མས་ས་ཆ་བསླངས་ན།བོད་ཁོངས་ས་ཆར་དེ་དག་ཚང་མ་ག་ལ་ཤོངས། ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་ཕན་ཚུན་ལ་ཁྱི་སོ་གཙིགས་པ་བཞིན་དུ་གནས་ཤིང་། རང་རང་གི་ས་མཚམས་སྲུང་ནས་ཡོད་པས། དཔོན་རིགས་མངགས་ནས་རེ་རེ་བཞིན་ས་མཚམས་གསལ་འབྱེད་ཀྱང་བྱེད་མི་རུང་། ཧུའུ་ཕུའུ་ལི་སོགས་ལ་བཀའ་སྒྲོགས་ལ་ཐེངས་འདིར་འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་གྱི་རེ་ཞུ་ཕྱིར་བཟློག་རྗེས། ད་དུང་ཡང་མི་འོས་པའི་གཏམ་སྨྲས་ཏེ་རེ་ཞུ་འབུལ་བ་དང་། རྗེས་སུ་ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁག་དག་ཀྱང་ཧམ་འདོད་ཀྱིས་གཏམ་སྙན་པོ་སྨྲས་ཏེ་རེ་ཞུ་འབུལ་མཁན་བྱུང་ན། ཚང་མར་གཏམ་བཙན་པོས་སྤྱོས་ཏེ་དེ་དག་གི་ཧམ་འདོད་རྦད་གཅོད་བྱ་དགོས། ཕྱོགས་མཚུངས་མཐའ་མཚམས་འགོ་བྱེད་རྣམས་ལ་འགོག་སྲུང་རྟོག་འཇུག་ཞིབ་ཚགས་བྱས་ནས་ལྐོག་འཛུལ་མ་ཡོང་བ་བྱ་དགོས་པའི་བཀའ་བཙན་པོ་བསྒོས་ཤིག” （34）ཅེས་བརྗོད་པ་རེད།
ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པར་གོར་ཥ་ནས་ཕེ་རིང་(དབྱིན་ཇི་)གིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་བྱུང་ཞེས་སྙན་ཞུ་ཕུལ་བ་དང་། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ལ་རོགས་རམ་བྱ་དགོས་པའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། ཁྲི་འདུའི་དམག་དཔོན་སའེ་ཁྲུང་ཨ་ཡིས་གོང་མའི་བཀའ་ལྟར་དམག་དྲངས་ཏེ་བོད་དུ་ཕྱིན་ནས་འགོག་ཟོན་བྱས། སྐབས་དེར་སའེ་ཁྲུང་ཨ་ཡིས་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་བརྒྱུད་དེ་རམ་བུའི་འགོ་བྱེད་ས་ཡེ་པ་ལ་ཡི་གེ་ཞིག་བསྐུར་ནས་རྒྱ་གར་ཤར་ཕྱོགས་ཀུང་སིའི་ལྟ་སྐུལ་སྤྱི་འདོམས་པ་ཀོ་བིར་ནོར་ལྗེ་ནེ་རོལ་(the Governor General)ལ་སྤྲོད་དུ་བཅུགའབྲས་ལྗོངས་ནས་དེའི་ཡིག་ལན་ཕྱིར་སྤྲོད་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་སའེ་ཁྲུང་ཨ་ལ་ཡི་གེ་བཏང་སྟེ་“གྲོ་མོའི་ཡུལ་གསར་དང་དིང་གསར་ （35） ས་ཆ་གཉིས་འབྲས་རྒྱལ་དབྱར་ཚ་གཡོལ་བྱེད་སྐབས་སྡོད་གནས་སུ་གནང་རོགས་ཞུས་པ་དང་། དེ་ལྟར་མ་བྱུང་ན་ཡུལ་གསར་གནང་རྒྱུ་དང་།དེ་ཡང་མ་བྱུང་ན་ས་དེ་གཉིས་ནས་འབྲས་རྒྱལ་ལ་སྡོད་གནས་རེ་གནང་རྒྱུ་དང་། དེ་དོན་ཡི་གེ་བྲིས་ཏེ་བོད་ཕྱོགས་ནས་ཐམ་འབྱར་ཞུ་དགོས་”པའི་རེ་བ་བཏོན། དེའི་ལན་དུ་སའེ་ཁྲུང་ཨ་ཡིས་“ཁྱོད་ནི་ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་རྗེ་བོ་ཡིན་པས། གནམ་བསྐོས་གོང་མའི་མངའ་ཁོངས་ས་ཆ་ཚ་གཡོལ་སྡོད་གནས་སུ་བསླངས་པ་ནི་སྒྲིག་ཁྲིམས་སྣང་མེད་དུ་བརྩིས་པ་ཉག་གཅིག་རེད་” （36）ཅེས་བརྗོད་དེ་ཁས་མ་བླངས་པ་རེད།
ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོར་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་བོད་ཕྱོགས་སུ་མཆོད་མཇལ་དུ་ཕྱིན་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་ཡང་བསྐྱར་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་གནང་དགོས་པ་སོགས་ཀྱི་རེ་ཞུ་ཕུལ། གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་བཞིན་ཐེངས་དེར་འབྲས་རྒྱལ་གྱིས་ཕག་རིའི་རྫོང་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་གནང་རྒྱུ་དང་། ཡང་ན་ཕག་རིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་གྲོ་མོའམ་གྲོ་མོའི་ཡ་ན་གྲོ་གསུམ་གྱི་མི་སེར་གནང་རྒྱུ། དེ་ཡང་མ་བྱུང་ན་ཡ་ན་གྲོ་གསུམ་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་གནང་རྒྱུའི་རེ་ཞུ་ཕུལ། འབྲས་རྒྱལ་གྱིས་རེ་ཞུ་དེ་བྱེད་སྐབས་བསམ་བློ་ཞིབ་མོ་བཏང་འདུག་སྟེ། དང་པོ། ཕག་རི་རྫོང་ནི་བོད་དང་འབྲུག་པའི་ས་མཚམས་སུ་ཡོད་ལ། འབྲས་ལྗོངས་དང་ཐག་ཉེ་པོ་ཡོད། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ནས་འབྲུག་པ་དང་། འབྲས་ལྗོངས། བྷང་ག་ལ་སོགས་སུ་ཉོ་ཚོང་བྱེད་པའི་འགག་མདོ་ཤིག་ཡིན་ལ། ཚོང་ལས་ཉོ་ཚོང་ཐད་ཀྱི་རྒྱུ་འགྲུལ་བར་གནས་ས་ཚིགས་ལྟ་བུ་ཡིན་པས་ཁྲལ་སྡུད་ཀྱི་ཡོང་འབབ་འབེལ་པོ་ཡོད། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། རྒྱལ་ཐོག་གོང་མའི་སྐུ་རིང་(རྒྱལ་ཐོག་གསུམ་པ་ནས་དྲུག་པའི་བར་)ལ་བོད་ཀྱི་རྫོང་ཁག་བཞི་ཡི་དཔྱ་ཁྲལ་བསྡུས་པ་དང་། 1792ལོར་བོད་ཀྱི་ལུགས་སྲོལ་གསར་འཛུགས་སྐོར་གྱི་རྩ་ཚིག་དོན་ཚན་ཉེར་དགུ་པ་གཏན་འབེབས་བྱས་རྗེས། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་ཕྱི་ཕྱོགས་དང་འབྲེལ་བ་བྱེད་སྟངས་ཚད་གཞི་བཟོས་ཏེ། དམིགས་བསལ་གྱི་ཐོབ་ཐང་དེ་དག་མེད་པར་བཟོས་པ་རེད། འབྲས་རྒྱལ་དཔལ་འབྱོར་ཡོང་འབབ་ཀྱི་ཐད་ནས་གློ་བུར་དུ་དཀའ་ངལ་ལ་ཕྲད། དེའི་ཕྱིར་སྔོན་ཆད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་མུ་མཐུད་དུ་བསྐྱངས་ཏེ་བོད་ནས་བརྟན་འཇགས་ཀྱི་ཡོང་འབབ་ཅིག་རག་འདོད་བྱས་པ་དང་།ཕག་རི་ནི་གསོལ་རས་སུ་སློང་བྱ་ཡག་ཤོས་རེད། གཉིས་པ། གྲོ་མོའི་ཡ་ན་རི་དང་ཉེ་བའི་གྱག་ལ་གྲོ་གསུམ་བསླངས།འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱི་དང་ཐོག་གི་ཆད་ཁུངས་ནི་བོད་ཡིན་ཞིང་། བོད་ནས་ལྷོ་རུ་ཕྱིན་པ་ཡིན་པས་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་རྒྱུད་ས་ཁུལ་གྱི་དབྱར་དུས་ཀྱི་ཚ་བ་ཐེག་དཀའ་བར་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་ཧ་ལམ་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི་དུས་ཙམ་ནས་བཟུང་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོས་ལོ་རེ་བཞིན་བོད་ཀྱི་ཆོག་མཆན་ཐོབ་པ་ལྟར་དབྱར་དུས་ནང་མི་སྐུ་འཁོར་དང་བཅས་པ་ཁྲིད་དེ་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡ་བརྒལ་ནས་ནུབ་ཀྱི་གྲོ་མོའི་ས་གཡར་ནས་དེ་རུ་ཚད་གཡོལ་བྱེད་པ་རེད། ཕྱིས་སུ་རིམ་གྱིས་གྲོ་མོའི་ཆུ་འབི་ས་ཁུལ་དུ་དབྱར་ས་ཕོ་བྲང་བསྐྲུན། འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུག་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ས་དེ་དང་དེའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་ས་ཡུལ་མི་སེར་དང་བཅས་པ་ཁོ་པར་བདག་ཐོབ་ཏུ་སྤྲོད་རྒྱུའི་རེ་བ་བྱས། དེ་ལྟར་བྱུང་ན་ཁོ་པའི་དབྱར་དུས་ཀྱི་མཁོ་ཆས་གཟན་རྩྭ་དང་བཟའ་འབྲུ་སོགས་གཙོ་ལ་བརྒྱུད་དེ་དབོར་འདྲེན་བྱེད་པའི་དཀའ་ལས་ཆེན་པོ་དེ་མྱང་མ་དགོས་པར་ས་དེ་ག་རང་ནས་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཆོག་པར་འདུག གསུམ་པ། ཡང་ན་ཡ་ན་རིའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་ཚོ་གསུམ་མི་སེར་ཁོ་པར་གནང་རྒྱུ་དང་། བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་ལ་སྤྲོད་དགོས་པའི་དཔྱ་ཁྲལ་སྔར་བཞིན་མུ་མཐུད་དུ་སྤྲོད་རྒྱུ་ཞུས། འདི་ནི་གཙོ་བོ་འུ་ལག་གི་ཕྱོགས་ནས་བསམ་བློ་བཏང་བ་ཡིན་ཤས་ཆེ་སྟེ། འབྲས་རྒྱལ་སྒང་ཏོག་ནས་དབྱར་ས་ཆུ་འབིར་འགྲོ་འོང་བྱེད་ཚེ་དངོས་ཟོག་སྐྱེལ་འདྲེན་སོགས་ཀྱི་དགོས་མཁོའི་དབང་གིས་ཁོང་དང་མཉམ་དུ་འགྲོ་སྐྱོད་བྱེད་པའི་སྐུ་འཁོར་དང་ཞབས་གྲས་མི་སྣ་མང་པོ་ཡོད་ལ། དེ་དག་གི་འགྲོ་སོང་ཡང་ཧ་ཅང་འབོར་ཆེན་རེད། དེའི་ཕྱིར་འུ་ལག་རྒྱུག་མཁན་མི་མང་པོ་དགོས། སྔོན་ཆད་བོད་གཞུང་གི་བཀོད་སྒྲིག་ལྟར་གྲོ་མོ་ས་ཁུལ་གྱི་མི་སེར་རྣམས་འབྲས་རྒྱལ་གྱི་དངོས་ཟོག་དབོར་འདྲེན་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་འུ་ལག་རྒྱུག་དགོས་ཡོད་པས། གྲོ་མོ་ས་ཁུལ་གྱི་མི་སེར་ལ་མཚོན་ན་དེ་ནི་ལས་ཀ་ཧ་ཅང་དཀའ་ལས་ཆེ་བ་ཞིག་རེད། ཁོ་ཚོས་རྒྱུན་པར་གན་རྒྱའི་ཡི་གེ་བྲིས་ནས་དེའི་ནང་དོན་ལྟར་བཙན་ཤེད་ལྟ་བུས་འུ་ལག་རྒྱུག་དགོས། དེ་ལྟར་ཡིན་ན་ཡང་གྲོ་མོའི་མི་སེར་གྱིས་རྒྱུན་པར་འུ་ལག་རྒྱུག་པར་ངོ་རྒོལ་བྱས་ནས་ཁོ་ཚོ་ཕྱོགས་གཉིས་བར་རྩོད་གླེང་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། གལ་ཏེ་ས་ཁུལ་དེའི་མི་སེར་ཚང་མ་འབྲས་རྒྱལ་ལ་སྤྲད་པ་ཡིན་ན་འུ་ལག་རྒྱུག་པ་སོགས་ཀྱི་ཐད་ལ་དོ་དམ་བྱེད་སླ་བ་བྱུང་ཡོད། མདོར་ན། འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཐབས་ཤེས་འདི་དག་སྤྱད་དེ་རང་ལ་ཁེ་ཕན་གཉེར་གང་ཐུབ་བྱས་པ་རེད།
ཡིན་ན་ཡང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ལ་མཚོན་ན། གོང་དུ་བཤད་པའི་འབྲས་རྒྱལ་གྱི་རེ་ཞུ་དེ་དག་ནི་སྐབས་དེའི་སྒྲིག་ལམ་དང་འགལ་འདུག་པ་མ་ཟད་ཐ་ན་དགོད་བྲོ་བའི་འཆལ་གཏམ་ཡང་རེད། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཝུན་ཀན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལ་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ཡང་དང་ཡང་དུ་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་སློང་བ་འདི་ནི་“འདོད་ཧམ་གོམས་ལོབས་སུ་གྱུར་པ་”དང་“ཧ་ཅང་ཐལ་དྲག་འདུག་”པར་འདོད་དེ། ཐག་གཅོད་བྱེད་ཐབས་ནི་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་ཚིག་བཙན་པོས་སྤྱོས་ཏེ་ཕྱིར་བཟློགས་ཏེ་“ཁོ་པའི་འདོད་ཧམ་གཏན་གཅོད་བྱས་”པ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་“དངུལ་ནོར་”གསོལ་རས་སུ་སྤྲད་དེ་“ཕྱོགས་མཐའི་མི་རིགས་ལ་གཅེས་སྐྱོང་བྱེད་པ་མཚོན་”པ་རེད། འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཕྱི་རབས་པར་དེ་འདྲིའི་རེ་ཞུ་བྱེད་པའི་བསམ་བློ་འབྱུང་བ་སྔོན་འགོག་བྱེད་ཆེད་འབྲས་རྒྱལ་བོད་ལ་ཡོང་བའི་ཐེངས་གྲངས་ཐད་ནས་ཚོད་འཛིན་བྱས་ཏེ། “ཕྱིས་སུ་ལོ་ལྔའམ་བརྒྱད་རེར་ཐེངས་རེ་མ་གཏོགས་བོད་ཕྱོགས་སུ་མཆོད་མཇལ་དུ་ཕེབས་མི་ཆོག་པ་”བྱས། གྲོ་མོར་ཚད་གཡོལ་དུ་ཡོང་རྒྱུའི་ཐད་སྒྲིག་ལམ་ཁ་གསལ་བཟོས་ནས། “ཚོ་དཔོན་ཁོ་པ་གྲོ་མོར་ཚད་གཡོལ་དུ་ཡོང་རྒྱུའི་ཐད། གྲོ་མོ་ས་ཁུལ་ནི་ཕག་རྫོང་གི་མངའ་ཁུལ་དུ་གཏོགས་པས་སྤྱིར་བཏང་རང་འཚམ་ས་མཚམས་བརྒལ་ནས་འགྲོ་མི་ཆོག ས་མཚམས་འགོག་སྲུང་གི་སྒྲིག་ལམ་ནན་པོ་དང་མི་འགལ་བ་ཡོང་ཆེད། ཕྱིས་སུ་ཚོ་དཔོན་ཁོ་དེ་གར་ཚད་གཡོལ་ལ་འགྲོ་དགོས་བྱུང་ན། དུས་ལྟར་འཐུས་མིན་སྙན་ཞུ་འབུལ་དགོས།”ཞེས་བརྗོད་པ་དང་། “བཀག་སྡོམ་ནན་མོ་བྱས་ཏེ། རང་འཚམ་ས་མཚམས་བརྒལ་ནས་བཏང་མི་ཆོག་”ཅེས་བཀའ་ནན་ཕབས་པ་རེད། དོན་དངོས་སུ་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱི་ཆོག་མཆན་ཐོབ་རྗེས་ས་མཚམས་བརྒལ་ནས་ཚད་གཡོལ་དུ་འགྲོ་ཆོག་པ་ཤུགས་ལ་བསྟན་འདུག གོང་མ་ཏའོ་ཀོང་གིས་ཝུན་ཀན་སོགས་ཀྱི་སྒྲུབ་སྟངས་དེར་ངོས་ལེན་བྱས་ནས། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་བོད་ལ་མཆོད་མཇལ་དུ་ལོ་བརྒྱད་རེར་ཐེངས་རེ་ཡོང་ཆོག་པའི་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཏེ། “གལ་ཏེ་ལོ་དུས་ནང་ལྟར་མ་ཡོང་ཚེ་ཁོ་པའི་འདོད་པ་ལྟར་བྱ་རྒྱུ་དང་། ལོ་བརྒྱད་མ་འདང་ཚེ་ཕྱིར་བཟློག་དགོས།” （37）ཞེས་ཐག་གཅོད་བྱས།
ཐག་གཅོད་བྱེད་སྟངས་འདི་ལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་ལ་བློ་ཕམ་ཆེན་པོ་བྱུང་། བོད་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་མ་བྱུང་བས་འབྲས་ལྗོངས་འདི་ཉིད་ཉེ་འཁོར་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་བཙན་པོས་དབང་འོག་ཏུ་འཇུག་པའི་ཉེན་ཁ་དུས་དང་དུས་སུ་ཡོད། གོང་མ་ཏའོ་ཀོང་དང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་རྩ་དོན་གཞིར་བཟུང་ནས་གོར་འབྲས་ས་མཚམས་བསྐྱར་གཅོད་བྱེད་མ་འདོད་པ་དང་། དཔོན་རིགས་མངགས་ནས་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་ལ་རོགས་རམ་ཡང་བྱེད་མ་འདོད་པ་རེད། “ཕྱོགས་མཐའི་རྒྱལ་ཁབ་”ཡིན་པས་ས་ཆ་དང་དཔོན་གནས་སྤྲོད་རྒྱུ་དེ་བས་ཀྱང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད། མཇུག་མཐར་“གཅེས་སྐྱོང་བྱེད་ཆེད་དངུལ་ནོར་འོས་འཚམ་སྤྲད་པ་”རེད། ཡིན་ན་ཡང་བྱེད་ཐབས་འདིས་འབྲས་ལྗོངས་པའི་འདོད་པ་སྐོང་མ་ཐུབ།
བཞི།
1821ལོར་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་ལྷ་སར་“མཆོད་མཇལ་”དུ་ཕྱིན་པའི་སྐབས་དེ་ནི་ཏག་ཏག་དབྱིན་ཇི་བ་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ས་ཁུལ་དུ་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་རྒྱ་སྐྱེད་བཞིན་པའི་སྒང་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཡིད་སྐྱོ་བ་ཞིག་ལ་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་དབྱིན་ཇི་བ་སྟེ་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་མིས་“ཕེ་རིང་”དུ་འབོད་པ་དེ་རྣམས་ལ་ཆ་རྒྱུས་རྩ་བ་ནས་མེད་པར། ཁོ་ཚོ་ཀྲུང་གོའི་ཤར་ལྷོའི་མཚོ་རྒྱུད་ན་དྲག་ཤུགས་སྤྱོད་བཞིན་པའི་དབྱིན་ཇི་བ་ཡིན་པ་མ་ཤེས་ཤིང་།དབྱིན་ཇི་བས་གོ་ལ་ཧྲིལ་བོར་མངའ་དབང་སྒྱུར་འདོད་ཀྱི་བྱ་གཞག་ཆེན་པོ་གཉེར་ཏེ་“ཉི་མ་མི་ནུབ་པའི་བཙན་རྒྱལ་”སྐྲུན་བཞིན་ཡོད་པ་ཡང་མ་ཤེས་པ་རེད། ཚོང་ལས་གཙོ་བོར་འཛིན་པའི་དབྱིན་ཇི་བས་བོད་ཀྱི་སྒོ་མོ་འབྱེད་རྒྱུ་དེ་སྔ་མོ་ནས་ཁོ་ཚོའི་འགྱུར་མེད་ཀྱི་དམིགས་འབེན་ཞིག་ཏུ་བཟུང་འདུག་པ་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ་1774ལོ་དང་1783ལོ་གཉིས་ལ་རིམ་པ་བཞིན་དབྱིན་ཇི་བ་བྷོ་ཀེལ་(George Bogle)དང་ཐུར་ནིར་(Samuel Turner)ཞེས་པས་གཙོ་བྱས་པའི་ཚོགས་པ་གཉིས་བོད་དུ་མངགས། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་ཕེ་རིང་ཞེས་པ་དེ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་ཀ་ལི་ཀ་ཏ་ལྟེ་བ་བྱས་པའི་དེའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་“ཚོ་ཁག་”ཅིག་ཡིན་ཞིང་། གོར་ཥ་དང་། འབྲས་ལྗོངས། འབྲུག་པ་བཅས་དང་ཁྱད་པར་ཅི་ཡང་མེད་པར་འདོད་བཞིན་ཡོད།དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་མི་སྣས་དབྱིན་ཇི་བས་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་བྱ་བྱེད་ཐམས་ཅད་སྔ་མོ་ནས་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པ་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་དགོན་དང་འགྲོ་ཡོང་གི་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པའི་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་དགེ་སྦྱོང་རྒྱལ་ཁམས་པ་རྣམས་བརྒྱུད་དེ་དབྱིན་ཇི་བས་མི་སེར་སྤེལ་བའི་བྱ་བྱེད་སྤེལ་བཞིན་པའི་ཚུལ་ཁོང་དུ་ཆུད་འདུག་པ་ལྟ་བུ་རེད།སྔོན་ཆད་བོད་དུ་ཡོང་མྱོང་བའི་དབྱིན་ཇི་བ་ཇོ་ཇི་བྷོ་ཀེལ་གྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་ཆེད་མངག་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་རྒྱལ་ཁམས་འགྲིམ་པའི་དགེ་སྦྱོང་180ཡས་མས་(དེའི་གྲས་སུ་ཁ་ཆེ་བ་30འདུག)ལ་འཚོ་བ་སྦྱིན་ནས་གསོས་འདུག མི་འདི་རྣམས་རྒྱལ་ཁམས་ཀུན་ཏུ་འགྲིམས་ནས་ལོ་རེ་བཞིན་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མ་དང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ས་ཁུལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཆབ་སྲིད་དང་། དཔལ་འབྱོར། དམག་དོན་སོགས་ཀྱི་ཆ་འཕྲིན་གལ་ཆེན་པཎ་ཆེན་མཆོག་ལ་འདོན་སྤྲོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་མཆོག་གིས་དངོས་སུ་བྷོ་ཀེལ་ལ་“རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སི་ནི་རྒྱལ་པོ་གདུག་ཅན་ཞིག་དང་འདྲ་བར་དམག་འཁྲུག་སློང་བ་དང་ཕ་རོལ་དབང་འོག་ཏུ་འཇུག་པར་དགའ་མཁན་ཞིག་རེད།” གཞན་གྱིས་ཁོང་ལ་དབྱིན་ཇི་བ་ནི་“གཡོ་སྒྱུ་དང་ཧམ་སེམས་ཆེ་བའི་མི་རིགས་ཤིག་རེད།” ཁོ་ཚོས་ཚོང་ལས་ལ་ཁ་གཡར་ནས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་ནང་ལ་སིམ་འཛུལ་ཅི་ཐུབ་བྱེད་པ་དང་། ཐོག་མར་རྒྱལ་ཁབ་དེའི་ས་བབ་དང་མི་སེར་གྱི་གནས་ཚུལ་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་པ་དང་། དེ་ནས་རྒྱལ་ཁབ་དེ་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ནས། རང་གི་མི་སེར་སྤེལ་ཡུལ་བྱེད་པ་རེད་ཅེས་བརྗོད་བྱུང་ཞེས་གསུངས་པ་རེད།（38）དེའི་ཕྱིར་འབྲུག་པར་དབྱིན་ཇི་བས་བཙན་འཛུལ་བྱེད་པའི་ཉེན་ཁར་ཕྲད་དུས་པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་མཆོག་གིས་དུས་ལྟར་འཕྲིན་ཡིག་བསྐུར་ནས་དབྱིན་ཇི་བར་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་པ་མ་ཟད་དམག་ཤུགས་བཙན་འཛུལ་བཀག་འགོག་བྱས་པ་རེད། （39）ཡིན་ན་ཡང་1792ལོའི་རྗེས་ནས་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ལ་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་ཆབ་སྲིད་དང་དམག་དོན་ཐད་ཀྱི་ཡིད་རྟོན་འཕེར་བའི་ཆ་འཕྲིན་འབྱུང་ཁུངས་མེད་པས་ཁོ་རང་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་གནས་ཚུལ་ལ་རྨོངས་པར་གྱུར་པ་རེད། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཅུ་དགུ་པར་(1814)གོར་ཥ་རྒྱལ་པོས་ཡི་གེ་བཏང་ནས། ད་ལྟ་ཁོ་ཚོས་ཕེ་རིང་དང་དམག་འཁྲུག་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པས་བོད་ནས་གསེར་དངུལ་གནང་ནས་“དམག་འཁྲུག་ལ་རོགས་རོམ་”བྱ་དགོས་པའི་རེ་སྐུལ་ཞུས་པ་དང་། ད་དུང་ཡི་གེའི་ནང་དུ་“གོ་ཐོས་བྱུང་བ་ལྟར་ན་ཕེ་རིང་རྒྱལ་སྲས་ཀྱིས་ལམ་ཁ་རྩད་གཅོད་བྱེད་མཁན་བཏང་འདུག་པ་དང་། བོད་ཤུལ་མེད་དུ་བཏང་ནས་དེའི་ས་ཆ་བདག་བཟུང་བྱེད་པ་དང་། དེ་ནས་ནང་ལོགས་སུ་ཟིང་ཆ་སློང་རྩིས་འདུག”ཅེས་བྲིས་འདུག གོར་ཥའི་བཤད་སྟངས་འདི་ལ་ཁོ་ཚོར་ཐབས་ཇུས་ཐད་ཀྱི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་ཡོད་པ་སྨོས་མེད་རེད། ཡིན་ན་ཡང་ཕུགས་ཡུན་གྱི་ཆ་ནས་བལྟས་ན། བོད་ཀྱི་སྒོ་མོ་ཕྱེ་ནས་ཀྲུང་གོའི་ནང་ལོགས་ཀྱི་ཚོང་རར་འཇུག་རྒྱུ་ནི་དབྱིན་ཇི་བའི་སེམས་ཁོངས་སུ་ངེས་གཏན་བྱས་ཟིན་པའི་དམིགས་འབེན་རེད། འོན་ཀྱང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་སྔར་བཞིན་“ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ལྷུང་མེད་པའི་”རྩ་དོན་སྤྱད་དེ། “ཕེ་རིང་ས་ཆ་ནི་གོར་ཥའི་ལྷོ་ནུབ་ཏུ་ཡོད་ལ།གནའ་ནས་བོད་དང་འབྲེལ་འདྲིས་མེད་རྐྱེན་ཞེ་འཁོན་གཏན་ནས་མེད་ལ། རྒྱལ་ཁབ་དེའི་མི་བོད་ལ་ཡོང་མྱོང་མེད་ན་རང་འཚམ་གྱིས་ས་མཚམས་བརྒལ་ནས་བོད་ལ་འཁྲུག་རྐྱེན་སློང་བ་མི་སྲིད་པས། གཏམ་དེ་ལ་ཡིད་རྟོན་མི་འཕེར།”ཞེས་བརྗོད་དེ། གོར་ཥ་ནི་“སྙིང་ཁམས་ཆེན་པོས་གཡོ་རྫུན་ཞུ་ཞིང་། བཙན་སྐུལ་ཤེད་སྤྱོད་བྱེད་སེམས་འདུག་པ་འདི་ནི་གཡོ་ཐལ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་འདུག་” （40）པར་སེམས་པ་དང་། གོར་རྒྱལ་གྱི་ལན་ལ་“གོང་མ་ཆེན་པོས་རྒྱལ་ཕྲན་ཁྲི་ཕྲག་སྐྱོང་བཞིན་ཡོད་པ་ཚང་མར་ཉེ་རིང་ཕྱོགས་ཞེན་མེད་པར་རྒྱལ་ཕྲན་གཅིག་ལ་ཡང་ཉེ་དགའ་བྱས་མྱོང་མེད་ན། གལ་སྲིད་སྐབས་འདིར་ཕེ་རིང་གིས་ཟིང་འཁྲུག་སློང་བའི་གཏམ་ཡན་བཟོས་ནས་གནམ་བསྐོས་གོང་མར་ཞུ་གཏུག་བྱས་པ་ཡིན་ན།ངེད་ཅག་གིས་ཕེ་རིང་གི་རྒྱབ་རྩ་བྱས་ནས་ཁྱོད་ལ་དམག་གཏོང་ག་ལ་སྲིད།” （41）ཅེས་བརྗོད་པ་རེད། ཚུལ་འདི་ལས་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ནི་ལོ་ངོ་40ཡར་སྔོན་དུ་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སིའི་འཐུས་མི་ཐེངས་གཉིས་བོད་དུ་ཡོང་བའི་སྐོར་ལ་ཆ་རྒྱུས་མེད་འདུག་པ་དང་། དབྱིན་ཇིའི་འཐབ་ཇུས་ཐད་ཀྱི་ཧམ་སེམས་ལ་ཡང་སྣང་དོགས་ཅི་ཡང་མི་འདུག་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་བོ་རེད། དུས་རབས་19པའི་དུས་སྟོད་ལ་སླེབས་པ་ན། བོད་ལྗོངས་མཐའ་མཚམས་ཕྱི་ལོགས་ཀྱི་གནས་བབ་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་ནས་ཤིན་ཏུ་ཛ་དྲག་ཏུ་གྱུར་འདུག འོན་ཀྱང་གོང་མ་ཏའོ་ཀོང་དང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་སྔར་བཞིན་སྲིད་ཇུས་རྙིང་བ་དེ་མཁྲེགས་འཛིན་བྱས་པ་ལས་གནས་བབ་དང་བསྟུན་ནས་འགྱུར་ལྡོག་གཏོང་སེམས་གཏན་ནས་མི་འདུག
དོན་དངོས་སུ་རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སི་དང་གོར་ཥ་གཉིས་དམག་འཁྲུག་གི་རྟིང་ཐག་མ་ཆོད་པར་ཡོད་དུས།དབྱིན་ཇི་བས་འབྲས་ལྗོངས་ལ་རང་ས་རང་བདག་བྱེད་འདོད་ཡོད་པ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ནས་རང་ལ་ཁེ་ཕན་གཉེར་བ་རེད། བྷང་ག་ལའི་སྲིད་གཞུང་གི་དྲུང་ཡིག་ཆེན་མོ་ཇོན་ཡ་ཏང་(John Adam)གིས་“འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་ནི་ལྷ་ས་དང་འབྲུག་ཡུལ་གྱི་བླ་སྤྲུལ་དང་འབྲེལ་ལམ་ཡག་པོ་ཡོད་པས།གལ་ཏེ་ཁོ་ཚོའི་རང་ས་རང་བདག་བྱུང་བ་ཡིན་ན། རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་གི་སྲིད་གཞུང་གི་དགའ་བསུ་འཐོབ་རྒྱུ་ཡིན་པ་མ་ཟད། ཁོ་ཚོར་བསླབ་བྱ་བརྒྱབ་ནས་ང་ཚོའི་བྱེད་སྟངས་ངོས་ལེན་བྱེད་དུ་འཇུག་ཐུབ།” （42） ཅེས་བརྗོད་པ་རེད། 1815ལོའི་ཟླ་3པར། བྷང་ག་ལའི་དམག་གི་འགོ་དཔོན་བྷ་རེ་ལད་ཐིར་(Barre Latter)ཡིས་འབྲས་ལྗོངས་ལ་ཐད་ཀར་འབྲེལ་གཏུག་བྱས་ནས་དམག་འཁྲུག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་རྗེས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་སྔར་ཤོར་ས་ཆ་ཕྱིར་རང་ལག་ཏུ་སྤྲོད་རྒྱུ་ཆ་རྐྱེན་དུ་བརྩིས་ཏེ།འབྲས་ལྗོངས་པས་དབྱིན་ཇིར་རོགས་རམ་བྱས་ནས་གོར་ཥར་དམག་འདྲེན་དགོས་པའི་རེ་བ་བཏོན། ཆ་རྐྱེན་དེ་ནི་འབྲས་ལྗོངས་པར་མཚོན་ན་ཕན་ཁེ་ཆེན་པོ་ཡོད་པས་དེ་མ་ཐག་ཁས་ལེན་བྱས་པ་རེད། དེ་ནས་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སིར་དམག་འཁྲུག་གི་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ། 1816ལོར་དབྱིན་ཇི་དང་གོར་ཥས་《སེ་གོན་ལི་ཆིངས་ཡིག་》བཞག དབྱིན་ཇི་དང་གོར་ཥ་གཉིས་ཀྱིས་གྲོས་མོལ་བྱེད་སྐབས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་རང་གི་ཁེ་ཕན་གྱི་ཆེད་དུ་འབད་པ་ཆེན་པོ་བྱས་ཏེ།“གོར་འབྲས་ས་མཚམས་ལྷ་རབ་རྟི་མར་མཆོད་རྟེན་ཚུན། འབྲིང་ཨ་རུན་ཆུ་ཚན། མཐའ་མ་མི་ལི་དགུ་དང་བར་རྡྰ་ན་ཀོ་ཏ། ཤང་སྒྲིའི་འཇོག མཇུག་རྒྱ་ཀ་ནི་ཀ་ཆུས་བཅད་ཤར་ཕྱོགས་ས་ཡུལ་གང་ཡིན་འབྲས་ལྗོངས་པ་རང་ལ་སྔར་འཇགས་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་བ་”ཞེས་ཞུས། ཡིན་ན་ཡང་མཇུག་མཐར་《སེ་གོན་ལི་ཆིངས་ཡིག་》ནང་“ཤར་མན་ཅི་ཆུ་དང་ནུབ་མ་ཧ་ནཱ་དི་བར་འབྲས་ཁོངས་རང་ལ་ཕྱིར་ལོག་གནང་བའི་”ཐག་གཅོད་བྱས་པ་རེད།（43）1817ལོར་རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སི་དང་འབྲས་ལྗོངས་བར་《ཀྲི་ཀྲ་ལི་ཡ་ཆིངས་ཡིག་》བཞག་སྟེ། སྔོན་མའི་ཁས་བླངས་ལྟར་དབྱིན་ཇིས་སྔར་ཤོར་འབྲས་ལྗོངས་པའི་ས་ཡུལ་གང་ཡིན་ཆ་ཚང་སླར་འབྲས་ལྗོངས་པར་སྔར་འཇགས་སྤྲོད་དགོས་མོད། འོན་ཀྱང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་བོད་ཡིག་རྒྱུ་ཆ་ལྟར་ན་“ས་ཆ་འདི་དག་ཁྲིམས་མཐུན་གྱི་བདག་པོ་འབྲས་ལྗོངས་ཆོས་རྒྱལ་མཆོག་ལ་འབུལ་རྒྱུ་བྱས་ནའང་། དོན་དུ་གོར་ཁའི་མདུན་ནས་ཚུར་ལེན་པའི་ས་ཁུལ་ཆ་ཚང་ཆོས་རྒྱལ་ལ་མ་ཕུལ་བར། ཡ་མེད་ཚ་པོས་དབྱིན་ཇིས་བདག་ཉར་བྱས་པར། ཆོས་རྒྱལ་མཆོག་ཐུགས་ཕམ་དང་མི་དགའ་བའི་རྣམ་པར་གྱུར་ཡོད།” （44）ཅེས་བརྗོད་འདུག དོན་དངོས་སུ་སྐབས་དེར་འབྲས་ལྗོངས་བས་དབྱིན་ཇིའི་ངོ་ལ་བལྟ་དགོས་པར་འདུག དབྱིན་ཇི་བས་ས་ཡུལ་ཕྱིར་སྤྲོད་སྔར་འཇགས་བྱེད་པ་ཆ་རྐྱེན་དུ་བརྩིས་ཏེ་རིམ་བཞིན་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ནང་སྲིད་དང་ཕྱི་འབྲེལ་ལས་དོན་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱས། དེའི་ཕྱིར་《ཀྲི་ཀྲ་ལི་ཡ་ཆིངས་ཡིག་》གི་གཏན་འཁེལ་ལྟར་འབྲས་ལྗོངས་ལ་རང་གི་ས་ཡུལ་ཁ་ཤས་ལས་ཐོབ་མེད།(མན་ཅི་ཆུ་ནས་ཐེ་སི་ཐ་གཙང་བོའི་བར་གི་ས་ཁུལ་ཕྱིར་ཐོབ་པ་རེད། ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་མོ་རང་ས་ཁུལ་རྒྱ་གར་ཤར་མའི་ཀུང་སིས་བདག་བཟུང་བྱས་པ་རེད།) ཆིངས་ཡིག་དེའི་དོན་ཚན་གཞན་པའི་ནང་(བསྡོམས་པས་དོན་ཚན་བཅུ་ཡོད།)དབྱིན་ཇི་ལ་འབྲས་ལྗོངས་དང་གོར་ཥའི་བར་དང་ཡང་ན་འབྲས་ལྗོངས་དང་སྲིད་དབང་གཞན་པའི་བར་རྩོད་གླེང་བྱུང་སྐབས་བར་དབང་བྱེད་མཁན་ཡིན་པ་ཁས་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་དང་། ཡང་གལ་ཏེ་དབྱིན་ཇི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ས་ཁུལ་གྱི་དམག་འཁྲུག་ནང་ཞུགས་པ་ཡིན་ན་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་རོགས་རམ་བྱེད་དགོས་པ། འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་དབྱིན་ཇིའི་བྲོས་བྱོལ་ཉེས་ཅན་ཕྱིར་སྤྲོད་དགོས་པ་སོགས་ཐག་གཅོད་བྱས། 《ཀྲི་ཀྲ་ལི་ཡ་ཆིངས་ཡིག་》གིས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཆ་སྔར་གོར་ཥའི་ལག་ཏུ་ཤོར་ཟིན་པ་ཁག་ཅིག་ཕྱིར་རང་ལག་ཏུ་སྤྲད་ན་ཡང་ཕྱི་འབྲེལ་གྱི་དབང་ཆ་དང་དབང་ཆ་གཞན་དག་དབྱིན་ཇིའི་ལག་ཏུ་ཤོར་བས་ཕམ་ཉེས་ཆེན་པོ་བྱུང་། དོན་འདི་ལས་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་དབྱིན་ཇི་བ་སྟོབས་ཤུགས་དང་གཡོ་སྒྱུ་ཆེ་བའི་ངོ་གདོང་དེ་མཐོང་ཟིན་པ་རེད། དུས་འདིར་སླེབས་པ་ན་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཆ་མང་ཤས་ཕྱིར་རང་ལག་ཏུ་འབྱོར། ཡིན་ན་ཡང་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ད་དུང་ཡང་བོད་གཞུང་ལ་དཔོན་ཐོབ་དང་ས་ཆ་གསོལ་རས་སུ་སློང་བ་འདི་ནི་ཁོང་གི་སེམས་སུ་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་དང་ཏཱ་ལའི་བླ་མར་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་འབྲེལ་བ་རྒྱུན་འཁྱོངས་བྱས་ན་དབྱིན་ཇི་ལས་བདེ་འཇགས་ཡིན་པར་སེམས་པ་རེད། ཡིན་ན་ཡང་བོད་སྡོད་ཨམ་བན་གྱིས་དངུལ་དང་རྒྱུ་ནོར་ཕྲན་བུས་གཅེས་སྐྱོང་བྱས་པ་ཙམ་ལས་དེའི་ཞེ་ཕུགས་ཀྱི་བསམ་བློ་གཏོང་ས་དེ་མ་གཏོགས་པ་རེད།
ང་ཚོས་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི། བོད་སྡོད་ཨམ་བན་སོགས་ཀྱིས་1821ལོའི་འབྲས་རྒྱལ་གཙུག་ཕུད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་རེ་ཞུ་ཕུལ་བའི་དོན་དེ་ཐག་གཅོད་བྱེད་སྐབས། དབྱིན་ཇི་དང་འབྲས་ལྗོངས་གཉིས་ཀྱིས་མནའ་ཆིངས་གན་རྒྱ་བཞག་སྟེ་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཆ་ཕྱིར་ལེན་རྒྱུ་བྱས་པའི་སྐོར་དེ་གཏན་ནས་གླེང་མི་འདུག འདིས་ཁོ་ཚོ་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལས་དོན་ལ་རྨོངས་པར་གྱུར་ཏེ་དགོས་ངེས་ཀྱི་དོ་སྣང་བྱས་མི་འདུག་པ་ཤེས་ཐུབ། རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ་ཐག་གཅོད་བྱེད་སྐབས་འབྲས་ལྗོངས་པར་རང་གི་བདེ་འཇགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་མཁན་ཞིག་མཁོ་བའི་གནས་ཚུལ་ལ་བསམ་བློ་བཏང་མི་འདུག འབྲས་ལྗོངས་དང་བོད་གཉིས་བར་གྱི་འགྲོ་འོང་ལ་ཚོད་འཛིན་བྱས་པ་དང་། དབྱིན་ཇི་བས་ཤུགས་ཆེན་པོས་འབྲས་ལྗོངས་པར་སླུ་བྲིད་བྱས་ཤིང་། 《ཀྲི་ཀྲ་ལི་ཡ་ཆིངས་ཡིག་》ལ་བརྟེན་ནས་རིམ་གྱིས་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ནང་སྲིད་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱས། 1835ལོར་དབྱིན་ཇིས་འབྲས་ལྗོངས་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་གྲོང་རྡལ་ཆུང་ཆུང་རྡོ་རྗེ་གླིང་བོགས་མར་བླངས་ཤིང་རིམ་གྱིས་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ་དབྱིན་ཇིའི་དཔོན་རིགས་རྣམས་ཀྱི་ཁམས་གསོ་བྱེད་གནས་དང་དམག་ཚིགས་ཤིག་ཏུ་བཏང་བ་དང་། 1961ལོར་《དབྱིན་ཇི་རྒྱ་གར་འབྲས་ལྗོངས་གསུམ་གྱི་ཆིངས་ཡིག་》བཞག་སྟེ་འབྲས་ལྗོངས་དབྱིན་ཇིའི་ཟུར་གཏོགས་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཏུ་བཏང་། དེ་ལྟར་དབྱིན་ཇིའི་སྟོབས་ཤུགས་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་སླེབས་པ་དང་། བཙན་འཛུལ་གྱི་མདའ་ཁ་བོད་ལ་གཏད། ལྷོ་ནུབ་མཐའ་མཚམས་ཉེན་ཁ་ཆེན་པོར་འཕྲད་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་འོགཆིང་སྲིད་གཞུང་གིས་ཕྱི་ཕྱོགས་དང་འབྲེལ་བ་བྱེད་སྟངས་ལ་འཕོ་འགྱུར་མི་གཏོང་ཐབས་མེད་བྱུང་སྟེ། “མཐའ་མཚམས་སྲིད་ཇུས་”(frontier policy)ནས་“ཕྱི་འབྲེལ་སྲིད་ཇུས་”(foreign policy)སུ་བསྒྱུར་བ་རེད།（45）
མཆན་འགྲེལ།
①ཝུན་ཀན་དང་ལེན་ཧའེ་ཡི་《འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་བོད་དུ་འོངས་ནས་ས་ཆ་དང་མི་སེར་གསོལ་རས་གནང་དགོས་པའི་ཚུལ་མིན་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་ཚིག་བཙན་པོས་སྤྱོས་ཏེ་ཕྱིར་བཟློག་པའི་ལྟེབ་ཡིག》(ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོའི་ཟླ་བཅུ་གཅིག་པར)ཏུ་གསལ། ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ་》སྟོད་ཆ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1994ལོའི་པར་གྱི་ཤོག་ངོས་75པ།
②ཙོང་ནི་འབྲས་ལྗོངས་ནང་ཁོངས་ཀྱི་མི་རིགས་ཤིག དབྱིན་ཡིག་ནང་Linbuཞེས་འབྲི།
③《གྲོས་ལ་དབང་བའི་བློན་ཆེན་ཧའེ་ལན་སོགས་ཀྱིས་བཀའ་ལྟར་གོར་ཥར་དམག་འདྲེན་བའི་གྲ་སྒྲིག་ལས་དོན་བསྒྲུབས་ཚུལ་དང་དགྲ་བོའི་གནས་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཚུལ་སྙན་ཞུའི་ཡི་གེ་》(ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་བདུན་པའི་ཟླ་བཞི་པའི་ཚེས་བཅོ་ལྔའི་ཉིན)ཀྲུང་གོའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ཁང་དང་པོའི་ཕོ་བྲང་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྒྱ་ཡིག་ལྟེབ་ཡིག་མཚལ་བྲིས་འགོ་མཆན་ཅན། ཨང་རྟགས་04-01-32-0076-009པ།
④《གྲོས་ལ་དབང་བའི་བློན་ཆེན་ཧའེ་ལན་སོགས་ཀྱིས་བཀའ་ལྟར་གོར་ཥར་དམག་འདྲེན་པའི་གྲ་སྒྲིག་ལས་དོན་བསྒྲུབས་ཚུལ་དང་དགྲ་བོའི་གནས་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཚུལ་སྙན་ཞུའི་ཡི་གེ་》(ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་བདུན་པའི་ཟླ་བཞི་པའི་ཚེས་བཅོ་ལྔའི་ཉིན)ཀྲུང་གོའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ཁང་དང་པོའི་ཕོ་བྲང་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྒྱ་ཡིག་ལྟེབ་ཡིག་མཚལ་བྲིས་འགོ་མཆན་ཅན། ཨང་རྟགས་04-01-32-0076-009པ། 《གོང་མའི་བཀས་གོར་ཥའི་ཟིང་འཁྲུག་ཞིབ་འཇགས་བཏང་བའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་》ཀྱི་བམ་པོ་39པར་ཡང་ཞུ་ཡིག་འདི་དྲངས་འདུག ཡིན་ན་ཡང་ཟླ་ཚེས་བཤོལ་ཟླ་བཞི་པའི་ཚེས་བཅུ་དྲུག་ཅེས་བཀོད་འདུག ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་2006ལོའི་རྒྱ་ཡིག་པར་གྱི་ཤོག་ངོས་465པ།
⑤《གོང་མའི་བཀས་གོར་ཥའི་ཟིང་འཁྲུག་ཞིབ་འཇགས་བཏང་བའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་》ཀྱི་ཤོག་ངོས་386པ་དང་436པར་གསལ།
⑥《གྲོས་ལ་དབང་བའི་བློན་ཆེན་ཧའེ་ལན་སོགས་ཀྱིས་བཀའ་ལྟར་གོར་ཥར་དམག་འདྲེན་བའི་གྲ་སྒྲིག་ལས་དོན་བསྒྲུབས་ཚུལ་དང་དགྲ་བོའི་གནས་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཚུལ་སྙན་ཞུའི་ཡི་གེ་》(ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་བདུན་པའི་ཟླ་བཞི་པའི་ཚེས་བཅོ་ལྔའི་ཉིན)ཀྲུང་གོའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚགས་ཁང་དང་པོའི་ཕོ་བྲང་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྒྱ་ཡིག་ལྟེབ་ཡིག་མཚལ་བྲིས་འགོ་མཆན་ཅན། ཨང་རྟགས་04-01-32-0076-009པ།
⑦ཝུའུ་ཡན་ཧྲའོ་ཡིས་བསྒྲིགས། ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་ཞུ་དག་བྱས་པའི་《གོར་ཥའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་ཀྱི་འཕྲོ་མཐུད》(ནང་ཁུལ་དཔྱད་ཡིག) ཀྲུང་གོ་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གླིང་མི་རིགས་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ལོ་རྒྱུས་ཁང་གི་1977ལོའི་སྣུམ་པར། བར་ཆ། བམ་པོ་33པ། ཤོག་ངོས་2པ།
⑧ 《གོང་མའི་བཀའ་ལུང་སྤྱི་ཕེབས་སུ་ཁྱོད་ཧྥུ་ཁང་ཨན་ནས་དམག་དཔུང་གཏོས་ཆེ་དྲངས་ནས་སྐྱིད་གྲོང་ཕྱིར་ཕྲོགས་ཏེ་ཡམ་བུར་ཤར་སྐྱོད་དང་། གོར་ཥའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་འབྲུག་པ་དང་། འཛུམ་ལང་། ཕེ་རིང་། བོད། འབྲས་ལྗོངས། ཙོང་པ་བཅས་དང་མཉམ་རུབ་ཀྱིས་གོར་ཥར་དམག་འདྲེན་དགོས་དང་། དམག་གིས་རྒོལ་མ་ནུས་ན་ཡང་ས་མཚམས་དམ་ནན་བསྲུང་ནས་རྐུན་ཇག་གི་གཏེ་བོ་བར་ལག་ནས་བྲོས་ཤོར་མེད་པ་དགོས་རྒྱུའི་བཀའ་བསྒྱུར་གཏོང་དགོས་ཞེས་ཡིག་བློན་གཙོ་བོ་རིམ་གྱི་མཚན་གནས་ཡོད་པ་ཧོ་ཧྲིན་ནས་ཡིག་བློན་རོགས་ཟླ་དམག་དཔོན་ཆེན་པོ་ཧྥུ་ཁང་ཨན་སོགས་ལ་སྤྲིངས་པའི་ཡི་གེ》 ཧྥེང་མིང་ཀྲུའུ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《གོར་ཥའི་ཡིག་ཚགས》 ཐའེ་པེ་ཁྲིན་ཞང་ཐེང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་2007ལོའི་པར་གྱི་དེབ་གསུམ་པའི་ཤོག་ངོས་1258པ།
⑨《གོང་མའི་བཀས་གོར་ཥའི་ཟིང་འཁྲུག་ཞིབ་འཇགས་བཏང་བའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་》ཀྱི་ཤོག་ངོས་561པ་དང་564པ།
⑩གོང་གི་འདི་ཚང་མ་ཆོས་རྒྱལ་ཐུབ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཞེས་པ་བལ་ཡུལ་ཨ་མདོ་སྒོ་མང་ཀམ་པིའུ་ཊར་པར་ཁང་ནས་བསྐྲུན་པ་2003ལོའི་པར་གྱི་ཤོག་ངོས་120པ་ནས་122པའི་བར་དུ་འབྱུང་།
⑾ Ssul Mullard,“Sikkim andthe Sino-Nepalese War of 1788-1792:A Communique from Bao to the Sikkimese Commander Yug Phyogs Thub,” Revue d’EtudesTibetaines, No.29,Avril,2014.བོད་ཡིག་ཡིག་ཚགས་འདིར་ཟླ་ཚེས་ནི་ཚེས་23ཞེས་པ་ཙམ་ལས་ལོ་ཟླ་ནམ་ཡིན་བྲིས་མི་འདུག གོང་གི་འདི་ཡང་ཆོས་རྒྱལ་ཐུབ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས་119པར་གསལ།
⑿ ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོའི་སྔོན་ལ་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱིས་ཉུང་མཐའ་ཡང་ཆན་ལུང་སྲིད་ལོ་ང་བདུན་པའི་དམག་འཁྲུག་གི་རྗེས་དང་། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཞི་པ། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཅུ་བདུན་པ། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པ་བཅས་ཐེངས་བཞིར་རེ་བ་དེ་བཏོན་འདུག ཝུན་ཀན་དང་ལེན་ཧའེ་ཡི་《འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་བོད་དུ་འོངས་ནས་ས་ཆ་དང་མི་སེར་གསོལ་རས་གནང་དགོས་པའི་ཚུལ་མིན་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་ཚིག་བཙན་པོས་སྤྱོས་ཏེ་ཕྱིར་བཟློག་པའི་ལྟེབ་ཡིག་》(ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོའི་ཟླ་བཅུ་གཅིག་པར)ཏུ་གསལ། ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ་》སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་75པ།
⒀ ཆོས་རྒྱལ་མཐུ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཤོག་ངོས་122པ།
⒁ གཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་118པ། ཞུས་ཡོན་ཆིན་གྱིས་ཁོང་གི་འབུམ་རམས་པའི་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ་《འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག》(སི་ཁྲོན་སློབ་ཆེན་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་སློབ་གླིང་2011ལོ)ཅེས་པའི་ནང་འདིའི་སྐོར་ཆེད་དུ་རྒྱས་བཤད་བྱས་འདུག
⒂ རྒྱལ་དབང་ལྔ་བའི་རང་རྣམ་《དུ་ཀྰུ་ལའི་གོས་བཟང》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་2012ལོའི་པར་གྱི་བར་ཆའི་ཤོག་ངོས་123པ། བཀྲ་ལོའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དང་འབྲུག་པའི་འབྲེལ་བ》 ཤོག་ངོས་44པ་ནས་46པའི་བར།
⒃⒅⒆གཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་145པ། ཤོག་ངོས་127པ། ཤོག་ངོས་145པ།
⒄ ཆོས་རྒྱལ་མཐུ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཤོག་ངོས་66པ།
⒇གཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》 སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་155པ། ཡང་མཁས་པ་ལ་ལས་རབ་བརྟན་ཤར་བས་འབྲས་ལྗོངས་སུ་ལོ་5བཞུགས་པར་འདོད་དེ། H.H.Rishley eds.,The Gazetteer of Sikkim,Oriental Publisher,1976,p.16པ་འདི་རུ་གསལ།
（21）ཆོས་རྒྱལ་མཐུ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཤོག་ངོས་112པ།
（22）སའེ་ཁྲུང་ཨ་སོགས་ཀྱི་《བཀའ་ཡིས་འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་ལ་དམག་སྐུལ་ཞུ་བའི་ཡི་གེ》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པ) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་66པར་གསལ།
（23）བོད་ལྗོངས་ཡིག་ཚགས་ཁང་གི་ཡིག་ཚང་གི་ཡིག་ཚགས་ལས་《བཀའ་ཤག་གིས་འབྲས་ལྗོངས་བའི་འཛིན་ཁོངས་མདོ་ཁྲ་དང་ཟར་སྤོ་ར་སོགས་ཀྱི་ག་ཁྲལ་ཆད་བཞག་འཕྲལ་འབུལ་དགོས་སྐོར་རྒྱལ་རྩེ་སྡོད་རེས་མདའ་དཔོན་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོར་བཏང་བའི་བཀོད་ཟིན་》ཞེས་པར་གསལ། ཡིག་རིགས་ཨང་རྟགས་བསྡུས།
（24）བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཧྲེང་ཐའེ་ཡི་《བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་གསལ་འབྱེད་བྱས་ཤིང་བོད་དུ་ཕྱིན་ནས་བབས་གསེད་བྱས་པའི་ཞུ་ཡིག》 ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྨད་ཆའི་ཐོག་ངོས་736པ།
（25）གཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》 སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་118པ་ནས་119པའི་བར།
（26）《བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་》རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་གི་《<བོད་ལྗོངས་>དང་<དབུས་གཙང་གི་དུས་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་>ཟླ་སྒྲིལ་དུས་དེབ་》ཅེས་པ་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1982ལོའི་པར་གྱི་ཤོག་ངོས་320པ།
（27）《བོད་ཀྱི་སྔ་རབས་ཁྲིམས་སྲོལ་ཡིག་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས》 བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1989ལོའི་པར་གཞི་དང་པོའི་ཤོག་ངོས་27པ།
（28）《བོད་ཀྱི་སྔ་རབས་ཁྲིམས་སྲོལ་ཡིག་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས》 བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1989ལོའི་པར་གཞི་དང་པོའི་ཤོག་ངོས་19པ།
（29）ཀྲང་ཆི་ཆིན་གྱི་མ་རྩོམ། ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་གནད་བསྡུས》 བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1983ལོའི་པར་གྱི་ཤོག་ངོས་358པ།
（30）ཞི་མིང་དང་ཁོ་ཧྲི་ཁོ་ཡི་《གོང་མ་མཆོག་གིས་ཕེ་རིང་ལ་རང་གི་ས་མཚམས་སྲུང་ནས་སྡོད་དགོས་པའི་བཀའ་ཡིག་གནང་རོགས་ཞེས་གོར་ཥས་ཞུས་པར་མི་འཐད་པའི་བཀའ་ལན་སློག་པའི་ཞུ་ཡིག》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉི་ཤུ་པའི་ཟླ་གསུམ་པའི་ཚེས་བཅུ་དྲུག་ཉིན) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྟོད་ཆའི་
ཤོག་ངོས་24པ།
（31）སའེ་ཁྲུང་ཨ་དང་། ཞི་མིང་། ཁོ་ཧྲི་ཁོ་བཅས་ཀྱི་《གོར་ཥའི་ས་མཚམས་ལས་དོན་བསྒྲུབས་པའི་ཞུ་ཡིག》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པའི་ཟླ་དྲུག་པའི་ཚེས་དྲུག་ཉིན) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་50པ།
（32）བཀྲ་ལོའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དང་འབྲུག་པའི་འབྲེལ་བ》 ཤོག་ངོས་71པ།
bགཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་154པ།
（33）སའེ་ཁྲུང་ཨ་དང་། ཞི་མིང་། ཁོ་ཧྲི་ཁོ་བཅས་ཀྱི་《བཀའ་ཡིས་འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་ལ་དམག་སྐུལ་ཞུ་བའི་ཡི་གེ》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པ) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་66པར་གསལ།
（34）《ཆིང་རིན་ཙུང་གི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དོན་ཟིན་ཐོ་》ཡི་བམ་པོ་255པ། ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཅུ་བདུན་པའི་ཟླ་གསུམ་པ། ཤིང་སྤྲེལ།
（35）འདི་ལ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་“顶萨”ཞེས་འབྱུང་ཡང་བོད་ཡིག་ཏུ་ཇི་ལྟར་ཡིན་རེ་ཞིག་གསལ་བོ་མ་ཤེས་པས་“དིང་གསར་”ཞེས་བྲིས་པ་ཡིན། སླད་ནས་ཁ་གསལ་བྱུང་ན་དག་བཅོས་བྱེད་པར་བྱ།
（36）སའེ་ཁྲུང་ཨ་སོགས་ཀྱི་《བཀའ་ཡིས་འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་ལ་དམག་སྐུལ་ཞུ་བའི་ཡི་གེ》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་ཉེར་གཅིག་པ) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》 སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་66པར་གསལ།
（37）《བོད་སྡོད་ཨམ་བན་ཝུན་ཀན་སོགས་ཀྱིས་འབྲས་ལྗོངས་ཚོ་དཔོན་བོད་དུ་འོངས་ནས་ས་ཆ་དང་མི་སེར་གསོལ་རས་གནང་དགོས་པའི་ཚུལ་མིན་རེ་ཞུ་ཕུལ་བ་ཚིག་བཙན་པོས་སྤྱོས་ཏེ་ཕྱིར་བཟློག་པའི་ལྟེབ་ཡིག་》(ཏའོ་ཀོང་སྲིད་ལོ་དང་པོའི་ཟླ་བཅུ་གཅིག་པར)ཏུ་གསལ། ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་76པ།
（38）Clements R. Markham,Narratives of the Mission of George Bogle toTibet, and of the Journey of Thomas Manning to lhasa,London:Trubner and Co.,LudgateHill,1879,p.87.pp.137-138ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས།
（39）ལིའུ་ཧྲེང་ཆི་དང་ཏེང་རུའེ་ལིན་གཉིས་ཀྱིས་《མི་རིགས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་》(དེབ་དང་པོ་)ནང་བཀོད་པའི་《པཎ་ཆེན་ཨེར་ཏེ་ནི་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པ་བློ་བཟང་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་མཆོག་གི་མཛད་རྣམ་དཔྱད་གླེང་》ཞེས་པར་གསལ། ཀྲུང་ཧྭ་ཧྲུའུ་ཅུས་ཡི་1985ལོའི་པར།
（40）ཧུའུ་ཐུའུ་ལི། ཞང་པའོ། ཁོ་ཧྲི་ཁོ་བཅས་ཀྱི་《གོར་རྒྱལ་ནས་ཕེ་རིང་གིས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱེད་རྩིས་འདུག་པས་གསེར་དངུལ་གནང་ནས་དམག་འཁྲུག་ལ་རོགས་རམ་བྱེད་རེ་ཞུས་པ་ཕྱིར་ཟློག་པའི་ཞུ་ཡིག》(ཅ་ཆིང་སྲིད་ལོ་བཅུ་དགུ་པའི་ཟླ་བརྒྱད་པའི་ཚེས་གཉིས་ཉིན) ཝུའུ་ཧྥེང་ཕའེ་ཡིས་བསྒྲིགས་པའི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་བོད་དོན་ཞུ་ཡིག་ལྟེབ་མ》
སྟོད་ཆའི་ཤོག་ངོས་13པ།
（41）པའོ་ཧའེ་ཡུང་གི་《ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཅ་ཆིང་དང་ཏའོ་ཀོང་དུས་ཀྱི་ཨེ་ཤ་ཡ་ལྷོ་མའི་སྲིད་ཇུས་——བལ་ཡུལ་དང་དབྱིན་ཇིའི་དབང་འོག་གི་རྒྱ་གར་དཔེར་བྱས་པ།》 ཁྲིན་ཧྲང་ཧྲིན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས་པའི་《ཀྲུང་གོའི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཕྱི་ཕྱོགས་འབྲེལ་བའི་བསམ་བློ་དང་ལམ་ལུགས་སྲིད་ཇུས》 ཧྲན་ཏུང་སློབ་ཆེན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་2007ལོའི་པར།
（42）Report on Sikkim by Dr. Buchanan,enc no 3 in Bangal Secret letter no 66, 27 Dec, 1814. pp.267-269. འདི་ནི་Amar Kaur Jasbir Singh, Himalayan Triangle,A HistoricalSurvey of British India’s Relations with Tibet,Sikkim and Bhutan,1765-1950,The British Library,1988,p.172ལས་དྲངས།
（43）ཆོས་རྒྱལ་མཐུ་སྟོབས་རྣམ་རྒྱལ་དང་རྒྱལ་མོ་ཡེ་ཤེས་སྒྲོལ་མ་གཉིས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་པའི་《འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་རབས་》ཀྱི་ཤོག་ངོས་136ནས་137པར་གསལ།
（44）གཏིང་སྐྱེས་དགོན་བྱང་མཁན་པོ་ཆོས་དབང་གིས་བརྩམས་པའི་《སྦས་ཡུལ་འབྲས་མོ་ལྗོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདེན་དོན་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ》སྒང་ཏོག་རྣམ་རྒྱལ་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་2003ལོའི་པར་མ། ཤོག་ངོས་184པ།
（45）འདི་ནི་མ་ཧྲི་ཅ་(Matthew W. Mosca)ཡིས་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ས་ཁུལ་གྱི་སྲིད་ཇུས་ལ་ཕྱོགས་བསྡོམས་བྱས་པ་དེ་རེད། Matthew W. Mosca,From FrontierPolicy to Foreign Policy,The Question of India and the Transformation of Geopolitics in Qing China, Stanford University Press, 2013ལ་ཟུར་བལྟ་བྱས།
