བྱ་མདོ་ཀླུ་བྱམས་རྒྱལ་གྱི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།
མིའི་འདུ་ཤེས་ཀྱི་བསམ་གཞིག་བརྒྱུད་ནས་བྱུང་བའི་ཕྱི་དོན་ཚུར་སྣང་（客观反映）གི་འབྲས་བུ་སྟེ། ཡུལ་ལ་དམིགས་པ་ལས་ཐོན་པའི་སེམས་བྱུང་ཞིག་ལ་སྐབས་འདིར་བསམ་བློ་ཞེས་བརྗོད། གནའ་བོའི་གདོད་མའི་སྨན་བཅོས་ཏེ་མེ་ཆུར་སྤྱོད་པ་ལུས་ཁམས་བསྲུང་ཞིང་ན་ཚ་འཇོམས་པ་དང་ལྷ་གསོལ་གཏོ་དཔྱད་ཀྱི་ཆོ་ག་བསྟར་བ་ལྟ་བུ་ནས་ཕྱིས་ཀྱི་གསོ་བ་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྨང་རྡོ་སྟེ་བོད་ཀྱི་འབྱུང་ལྔ་རིག་པ་དང་། རྒྱ་ནག་གི་གདགས་སྲིབས་ཀྱི་བཤད་པ། ཧེ་ཕོ་ཁེ་རད་ཚིའི་（Hippocrates）ཕུང་བཤེར་བཞིའི་རྣམ་བཤད་ལྟ་བུ་སོགས་ཀུན་ཀྱང་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློར་འདུ་བ་མ་ཟད། དེང་གི་ཕྲ་ཕུང་ནད་ལུགས་རིག་པའི་ལྟ་ཚུལ་དང་ཆ་རྡུལ་སྐྱེས་དངོས་རིག་པའི་དགོངས་པ་བཅས་མཐའ་དག་ཀྱང་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློའི་ལྟ་བའི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཆོག དེས་ན་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློ་ཞེས་པའི་སྒྲའི་ཡངས་དོན་ནི། དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱིའི་ཁྱད་པར་དང་རིགས་པའི་འཐུས་སྒོ་ཚང་མིན་ལ་མ་བལྟོས་པར་མི་རྣམས་ཀྱི་རིག་པའི་འཆར་སྒོའམ་བསམ་གཞིག་གི་ནུས་པར་བརྟེན་ནས་ནད་རིགས་དང་འཐབ་རྩོད་བྱེད་པ་སྟེ་རང་འགུལ་ལམ་དམིགསས་པ་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་གསོ་བཅོས་ཀྱི་ཐབས་ལ་བརྩོན་པ་ལས་བྱུང་བའི་བསམ་བློའི་འདུ་ཤེས་ཤིག་ལ་གོའོ། ། འདིར་ཕྲན་ཡང་གསོ་དཔྱད་བསམ་བློའི་སྒྲའི་ཡངས་འཇུག་གི་རྗེས་སུ་འབྲངས་ཏེ་འཇིག་རྟེན་དུ་སྨན་དཔྱད་རིག་པའི་བསམ་བློ་ཐོག་མར་ཇི་ལྟར་དབུ་བརྙེས་ཤིང་བྱུང་བའི་རིམ་པ་ཅུང་ཟད་སྤྲོ་བར་འདོད་པ་ལ།
དང་པོ། འདུ་ཤེས་ཀྱི་སྐོར།
འདས་ཟིན་པའི་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་དུ་མའི་རིང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་མེས་པོ་གོང་མ་རྣམས་ཀྱིས་གསོ་རིག་གི་ཐོག་མའི་བྱུང་ཚུལ་གྱི་གནད་དོན་ལ་དོ་སྣང་འདྲ་མིན་མཛད་ཡོད་ལ་བཤད་རྒྱུན་ཡང་སྣ་ཚོགས་ཤིག་སྤེལ་ཡོད་དེ། རྒྱ་གར་གྱི་རིག་བྱེད་གཏམ་རྒྱུད་ལས། གང་ཕྱིར་ཚངས་པ་ཡི་ནི་ཞལ། ། དབུས་མ་ནས་ནི་ཚེའི་རིག་བྱེད། སྙན་ཚིག་ངེས་བརྗོད་མཆོད་སྦྱིན་རྣམས། ། ཞལ་གཞན་ནས་ནི་གསུང་བ་མཛད། ། ཅེས་དང་། ཨེ་ཅིབ་ལོ་རྒྱུས་སུ། ལྷ་ཐྭོ་སྟི་ཞེས་འབོད་པ་དེས་གསུངས་པའི་ཨེབ་འར་མའི་སྟི་བྱ་བའི་གཞུང་ལ་བམ་པོ་སུམ་བརྒྱ་དང་ཉི་ཤུའི་བདག་ཉིད་ཅན་ཡོད་པ་ལས་བམ་པོ་དྲུག་ནི་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཡིན་པར་བཤད་པ། གནའ་བོའི་ཞི་ལཱའི་ལྷ་སྒྲུང་དུ། གནམ་གྱི་ལྷ་ཨཱ་སི་ཁྭི་ལ་ཕེམ་ཞེས་གྲགས་པས་མི་རྣམས་ལ་ནད་གསོ་སྨན་བཅོས་ཇི་ལྟར་བྱས་པའི་བཤད་རྒྱུན་དང་ལོ་རྒྱུས་མང་མཆིས་པ། རང་རྒྱལ་གྱི་ཀྲུང་ལུགས་གསོ་བ་རིག་པའི་སྔ་རབས་ཡིག་ཆ་རྣམས་སུའང་ཧོང་ཏི་དང་ཞིང་ལྷ་ཞེས་འབོད་པའི་ལྷ་དག་གིས་གསོ་དཔྱད་བསྟན་བཅོས་འབོར་ཆེན་གསུངས་པར་བཤད་ཡོད་པ་རེད། རང་རེའི་བོད་ཀྱི་ལུགས་ལྟར་ནའང་གོང་སྨོས་བཤད་རྒྱུན་དག་དང་ཆ་འདྲ་བའི་གཏམ་རྒྱུད་ཡིག་ཆར་བཀོད་པ་དུ་མ་མཆིས་པ་དང་། བོན་གཞུང་ལེགས་བཤད་མཛོད་ལས། བདུད་རྒྱལ་རམ་པ་དུག་འགྱེད་ཀྱིས་སེམས་ཅན་རྣམས་ལ་ནད་ཀྱི་བསྐལ་བ་དར་བར་བྱེད་པ་ལ། ཞེས་སོགས་མིའི་ལུས་ཁམས་ལ་བྱུང་བའི་ནད་རིགས་དེ་རང་བྱུང་གི་སྟོབས་ལས་བརྒལ་བའི་ལྷ་འདྲེ་གང་ཞིག་གིས་བསམ་བཞིན་བསྐྱེད་པ་དང་། ནད་གང་གསོ་བའི་ཐབས་ཤེས་དང་གཉེན་པོ་སོགས་སྨན་བཅོས་ཀྱི་གདམས་པ་རྣམས་ཀྱང་ལྷའི་བཀའ་ལུང་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་གནང་ཡོད་པ་ནི། རང་བྱུང་ཚན་རིག་ཤེས་བྱ་དར་ཐུབ་མེད་པའི་ཁོར་ཡུག་དང་དུས་རབས་ནང་མིའི་རིགས་ཐུན་མོང་ལ་སྣང་བའི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འདུ་ཤེས་འཛིན་སྟངས་ཤིག་གམ་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ་གྱུར་པའི་ལྟ་ཚུལ་དང་འགལ་བའི་སྒྲོག་སྟངས་ཤིག་ཡིན་པ་དེང་གི་ལོ་རྒྱུས་གླིང་དུ་མང་མང་གིས་ཤེས་ཟིན་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ཀྱང་རེད། གཞན་ཡང་། དེང་གི་གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་གླིང་དུ་རླུང་ལྟར་གྲགས་པའི་བཤད་ཚུལ་ཞིག་སྟེ་ཨིན་ཀི་སིའི་ངལ་རྩོལ་གྱིས་མིའི་རིགས་གསར་བསྐྲུན་བྱས་པ་ཡིན་པའི་གཞུང་ལུགས་ལྟར། ངལ་རྩོལ་གྱིས་སྨན་བཅོས་ཤེས་བྱ་གསར་བསྐྲུན་མཛད་ཅེས་དང་། གང་ཞིག་མིའི་རིགས་བྱུང་བ་ནས་བརྩམས་ཏེ་སྨན་བཅོས་བྱེད་སྒོའང་དར་ཞེས་པ་སོགས་ཀྱང་ལོ་རྒྱུས་དངོས་གཙོ་སྨྲ་བའི་ལྟ་བའི་སྒོ་ནས་རགས་ས་ཞིག་ནས་བཤད་ན་མི་འགྲིག་པ་ཆེར་མེད་ཅིང་ཞིབ་པར་གཞིགས་ཚེ་རྩིང་པོའི་སྐྱོན་དུ་མ་ཤུགས་ཀྱིས་འབབ་བོ། །
ཅིའི་ཕྱིར་ན། མིའི་རིགས་སྲོགས་ཆགས་གཞན་དང་མི་འདྲ་བའི་ཁྱད་པར་ཆེས་ཆེ་བ་དེ་ནི་བསམ་གཞིག་ཅེས་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལྟ་བུའི་བསམ་གཞིག་དེ་ནི་རང་བྱུང་ཁམས་དང་འབྲེལ་འདྲིས་ཧ་ཅང་ཡུན་རིང་བྱས་པའི་དུས་རིམ་ཁྲོད་ཀླད་པའི་པགས་རྒྱུ་（人脑皮质）འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བའི་ཆེས་མཐོ་བའི་འབྲས་བུ་ཞིག་ཡིན་པས། མིའི་རིགས་ལ་བསམ་གཞིག་གི་ནུས་པ་ངེས་ཅན་ཞིག་བྱུང་ཟིན་པའི་དུས་རིམ་ནང་མ་གཏོགས་རང་དང་གཞན་གྱི་ལུས་ཕུང་ལ་ནད་བྱུང་ཡོད་མེད་ཀྱི་ཁྱད་འབྱེད་དཀའ་ཞིང་ནད་དེ་སེལ་འདོད་ཀྱི་ཐབས་ལ་བརྩོན་པའི་བློ་དང་རིག་པའང་སྐྱེས་མི་སྲིད། དེ་བས། མིའི་བསམ་གཞིག་གི་ནུས་པར་བརྟེན་ནས་ནད་ཡོད་མེད་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཤེས་ཤིང་རང་འགུལ་སྒོས་རང་གཞན་གྱི་ཉམས་མྱོང་ལས་སྨན་བཅོས་བྱ་བའི་ཐབས་ལ་ཞུགས་པའི་འདུ་ཤེས་ཡོད་ན་ནི་ད་གཟོད་སྨན་བཅོས་བྱེད་སྒོ་ཞེས་པའི་དོན་སྙིང་ལྡན་ཞིང་སྨན་བཅོས་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་ཤེས་བྱའི་རང་བཞིན་རྣལ་མའི་ཆ་བདོག་པ་ལགས།
སྤྱིར་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་མཁས་པས་སྲོགས་ཆགས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པའི་འབྲས་བུ་ལས། ས་གཞིའི་རིལ་མོའི་སྟེང་དུ་མིའི་འགྲོ་བ་མ་ཆགས་པའི་གོང་ནས་རྩི་ཤིང་དང་སྲོགས་ཆགས་རིགས་ཀྱི་ནད་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། གང་ཞིག་མིའི་རིགས་བྱུང་བ་དང་བསྟུན་ནས་མིའི་ལུས་སེམས་ལ་བར་དུ་གཅོད་པའི་ན་ཚའང་དུས་མཉམ་དུ་བྱུང་ཟིན་པ་བཅས་དངོས་སུ་བདེན་དབང་མཛད་ཡོད་སྟབས། དུས་ཕྱིས་ཀྱི་གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ན་ཚ་དང་སའི་གོ་ལ་གཉིས་དུས་མཉམ་དུ་བྱུང་ཞིང་མིའི་རིགས་དང་ནད་རིགས་གཉིས་ན་མཉམ་ཡིན་ཞེས་གསུངས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དེར་ཐུག་པ་རེད། འོན་ཀྱང་དེ་ནི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློ་གསར་དུ་འབུས་པར་འགྱུར་བའི་གདོད་མའི་རྨང་གཞི་ལྟ་བུ་ཡིན་པ་ལས། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྨན་དཔྱད་ཤེས་བྱ་ཐོག་མར་བྱུང་བའི་མཚོན་རྟགས་ཤིག་ག་ལ་ཡིན་ཏེ་ཡིན་མི་སྲིད་དོ། །
དེ་ཡང་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པ་དང་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལྟར་ན། གང་ཞིག་དྲང་པོར་ལངས་ནས་འགྲོ་ཐུབ་ཅིང་ཡོ་བྱད་བཟོ་ཤེས་པ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་ཡིན་པ་དང་། མི་ལ་སྤྲ་མི་（猿人）དང་། གནའ་མི། （古人）སར་མི་（新人）ཞེས་དུས་རིམ་གསུམ་དུ་དབྱེ་རིམ་གསུམ་དུ་དབྱེ་བཞིན་ཡོད་ཅིང་མིའི་རིགས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བའི་གོ་རིམ་ཡོངས་ལ་མི་ལོ་ས་ཡ་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན། དེ་ལྟ་བུའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དུས་ཡུན་རིང་མོའི་ཁྲོད་དུ། མི་རྣམས་ཀྱིས་འཚོ་གནས་དང་སྐྱེ་འཕེལ་གྱི་སླད་དུ་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་རང་བྱུང་ཁམས་དང་འཐབ་རྩོད་བྱས་པ་བརྒྱུད་ནས་རིམ་གྱིས་སྐད་བརྡ་དང་། དྲན་ཤེས། སྤྱི་མཚན་གྱི་བསམ་གཞིག་བཅས་བྱུང་ཞིང་རང་གི་ལྷན་ནུས་ལ་བརྟེན་ནས་སྨན་བཅོས་བྱེད་པའི་མྱོང་ཤེས་ཐོན་པ་དང་། ཤིང་ཏོག་དང་མ་རྨོས་པའི་ལོ་ཏོག་སོགས་ཟས་རིགས་འཚོལ་ཞིང་རི་དྭགས་རྔོན་པའི་གོ་རིམ་ནང་དུ་རྩི་ཤིང་དང་སྲོགས་ཆགས་ལས་བྱུང་པའི་རྨན་རྫས་ཕྲན་བུའང་ཤེས་ཚོར་བྱུང་ལ། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཀླད་པའི་བོངས་ཚད་དང་གྲུབ་ཚུལ་གཉིས་ལ་མུ་མཐུད་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ཏེ་རྡོ་ཆས་རྙིང་པའི་དུས་མཇུག་（མི་ལོ་ལྔ་ཁྲི་ཡས་མས་ཀྱི་སྔོན）ཏུ་སླེབས་སྐབས་མིའི་འགྲོ་བ་དེ་གནའ་མི་ལས་སར་མི་རུ་གྱུར་པ་དང་། དུས་སྐབས་དེར་མིའི་བསམ་གཞིག་ནུས་པ་གོང་དུ་འཕེལ་ནས་ལུས་པོར་ནད་བྱུང་ཡོད་མེད་ཀྱི་ཁྱད་པར་འབྱེད་ཤེས་པ་མ་ཟད། དམིགས་ཡུལ་དང་ཐབས་ཤེས་ངེས་ཅན་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་ན་ཚ་སེལ་བར་བློ་ཁ་ཕྱོགས་ཏེ་རིག་པའི་འཆར་སྒོ་ཇེ་ཆེར་གྱུར་པ་ལས་ནད་སེལ་གྱི་གཉེན་པོ་སྨན་དང་ལས་སླ་པོའི་སྨན་བཅོས་བྱེད་སྟངས་བྱུང་ཞིང་། རིམ་གྱིས་ལག་ལེན་ཉམས་མྱོང་མང་དུ་བསགས་པ་ལས་ནད་སྨན་གཉིས་དབར་གྱི་རགས་པའི་ཆོས་ཉིད་ཕྲ་མོ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་བ་སྟེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་གསོ་དཔྱད་རིག་པའི་བསམ་བློའི་མྱུ་གུ་གསར་བ་འཇིག་རྟེན་དུ་འབུས་འགོ་བརྩམས་པ་དང་། མིང་དོན་མཚུངས་པའི་སྨན་བཅོས་བྱེད་སྒོ་（正真意义上的医事活动）ཞེས་པའི་དྲི་ཟའི་རོལ་མོ་དང་པོའང་འདི་ནས་སྦྲེངས་པ་ཡིན་ནོ། །
གདོད་མའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ལག་ཏུ་རུས་འབིགས་དང་རྡོ་གྲི་བཅང་ནས་སིལ་ཏོག་དང་རྩི་ཤིང་སོགས་རང་བྱུང་གི་ཟས་རིགས་འཚོལ་ཞིང་གོས་སུ་ཤིང་ལོ་གྱོན་ནས་རི་དྭགས་རྔོན་པ་བཅས་འཚོ་བའི་ཆུ་ཚད་ཧ་ཅང་དམའ་བ་དང་ཐོན་སྐྱེད་ངལ་རྩོལ་རྗེས་ལུས་ཡིན་པའི་ཁོར་ཡུག་ཁྲོད་དུ་རྐང་ལག་ལ་ཚེར་མ་ཟུག་པ་དང་། ཤ་པགས་སུ་རྨ་ཁ་བཟོས་པ། རྩ་རྒྱུས་ཆད་ཅིང་རུས་ཆག་འབྱུང་བ་སོགས་ཕྱིའི་མཚོན་རྨའི་རིགས་མཐོང་མང་ལ། དེ་ཉིད་ཕོ་མཆིན་གློ་རྙིང་སོགས་ཁོང་ནད་རིགས་ཀྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་མངོན་ཚུལ་དང་བསྡུར་བས་ཤེས་ཚོར་བྱེད་སླ་ཕྱིར། སྟབས་བདེ་བའི་ཡོ་ཆས་ལ་བརྟེན་ནས་ཚེར་མ་ཟུག་པ་འདོན་པ་དང་། རྣག་སྐྲངས་འབྱིན་པ། རྨ་ཁར་མཆིལ་མ་བསྐུ་ཞིང་རྩི་ཤིང་རིགས་ཀྱི་ལོ་འབྲས་གླན་པ། ཡང་ན་གཟེར་སར་ཆུས་བྲན་ཞིང་མེར་བསྲོ་བ་སོགས་སྨན་དཔྱད་ཤེས་བྱའི་ཐོག་མ་རུ་ཕྱིའི་བཅོས་ཐབས་བྱུང་བ་ཡིན་ཚུལ་གནའ་དེང་ཕྱི་ནང་གི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལས་ཞལ་གསལ་བར་མཛད་འདུག་ལ་སོགས་གསོ་རིག་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ཆོས་ཉིད་དང་ཡང་མཚུངས་པར་སྣང་། རང་རེའི་གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་སྟེ་སྲིད་རིན་པོ་ཆེས་མཛད་པའི་གསོ་རིག་ཁོག་འབུགས་ལས་ཀྱང་། ཟས་ཕན་གནོད་ཤེས་པ་ཙམ་དང་། རྨ་གསར་པ་ལ་མར་ཁུ་བཏང་ནས་རྩ་ཁ་སྡོམ་པ། སྦང་མའི་འཇིབ་བྱེད་པ་སོགས་ཀློ་དང་བོད་དུ་མི་ཆགས་པ་ནས་བཟུང་ཡོད་ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། ། དེ་དག་ལས་ང་ཚོས་ཕྱིའི་བཅོས་ཐབས་ཀྱི་ལག་ལེན་དེ་ཁོང་ནད་གསོ་ཐབས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་ལས་སྔ་བ་དང་། འགྲོ་བ་མིའི་གསོ་དཔྱད་རིག་པའི་བསམ་བློའི་མྱུ་གུའི་ཐོག་མ་རུ་ཕྱི་བཅོས་ལག་ལེན་གྱི་གོམ་སྟབས་སྤོ་བསྒྱུར་བྱས་པ་ཡིན་ཚུལ་ངང་གིས་ཤེས། ཕྱིས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱི་ཤེས་པའི་ཆུ་ཚད་དང་ཐོན་སྐྱེད་སྟོབས་ཤུགས་སོགས་ཟམ་མ་ཆད་པར་གོང་འཕེལ་སོང་བར་བརྟེན་ནས་སྐབས་ཤིག་ན་རང་བྱུང་མཚན་ཉིད་རིག་པ་བྱུང་བ་དང་། ཡི་གེ་འབྲི་བའི་སྲོལ་མ་དར་གོང་གི་ངག་ཐོག་ནས་བརྒྱུད་པའི་སྤྱིར་བཏང་བབ་ཆགས་ཀྱི་ཤེས་བྱ་རྣམས་མཚན་ཉིད་རིག་པའི་ལམ་ནས་ཚད་མཐོན་པོའི་ངང་གནད་བསྡུས་བྱས་ཏེ་གསོ་རིག་གི་གཞུང་ལུགས་སུ་གྲུབ་པ་རེད།
ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ངོས་ནས་ཞུ་ན། མི་ལོ་ལྔ་ཁྲི་ཡས་མས་ཀྱི་རྡོ་ཆས་རྙིང་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་སྨན་བཅོས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་དངོས་སུ་བྱུང་འགོ་བརྩམས་པ་ནས་དུས་ད་ལྟ་ལ་ཐུག་གི་བར་དུ་འཛམ་གླིང་དུ་གསོ་དཔྱད་བསྟན་པའི་འདུ་ཤེས་གང་མང་ཞིག་དར་རྒུད་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། དེའང་ཁྱབ་ཆེ་བའི་དཔེ་མཚོན་ཙམ་ཏེ་བོད་དང་རྒྱ་གར་ནག་སོགས་ཤར་གླིང་མི་རིགས་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གཞུང་གི་གཞི་རྩའི་ལྟ་བ་སྟེ་སྤྱི་ཡོངས་སྨྲ་བའི་（整体论）lལྟ་ཚུལ་ལ་མཚོན་ན། ཕྱི་རོལ་གྱི་སྣང་ཚུལ་འབྱུང་བ་ས་ཆུ་མེ་རླུང་ངམ་ཤིང་མེ་ས་ལྕགས་ཆུའི་ཁམས་བཅས་རང་བྱུང་གི་སྣང་ཚུལ་ཐད་ལ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་བློ་ཁ་ཕྱོགས་ནས་ཕྱི་ནང་གི་བརྟན་གཡོ་དངོས་པོར་ཤེས་རྟོགས་དང་ལུས་ནད་དབར་གྱི་གནས་ལུགས་བཀྲོལ་ཅི་ཐུབ་བྱེད་པ་ལྟ་བུ་དང་། ནུབ་གླིང་གི་ཕུང་གཤེར་ནད་ལུགས་རིག་པའི་（体液病理学）དགོངས་པར་མཚོན་ན། གདོད་མའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ལུས་ཁམས་ཀྱི་བཤང་གཅི་རྔུལ་དང་དབང་པོ་ལས་བབས་པའི་ཟགས་ཐོན་དངོས་པོའི་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་ངམ་ལྟ་ཞིབ་མང་དུ་བྱས་པ་བརྒྱུད་གཞི་ནས་ཕུང་གཤེར་ནད་ལུགས་རིག་པའི་རྣམ་བཤད་བྱུང་ཞིང་། དེས་ཉེ་རབས་ཀྱི་ཕྲ་ཕུང་ནད་ལུགས་རིག་པ་དང་ནང་གི་ཟགས་ཐོན་གཤེར་རྨེན་གྱི་རྣམ་བཤད་སོགས་ལའང་སྐུལ་འདེད་དམ་རིག་པའི་འཆར་སྒོ་ཕྱེས་པའི་ནུས་པ་དངོས་བརྒྱུད་གང་རུང་ལས་ཐོན་ཡོད་པར་གྲགས་པ་མ་ཟད། སྤྱིར་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློས་དེང་གི་ཐུན་མོང་འཕྲོད་བསྟེན་གྱི་འདུ་ཤེས་དང་ཐ་ན་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲིམས་འཛུགས་སོགས་ཀྱི་ཐད་ལའང་ཐག་གཅོད་རང་བཞིན་གྱི་ནུས་པ་ཐོན་བཞིན་ཡོད་སྐད། གཅིག་བྱས་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཀྱག་ལམ་རིང་མོ་ལས་བྱུང་བའི་གསོ་བ་རིག་པའི་བསམ་བློ་དེ་རྣམས་དགག་བཞག་དང་དཔྱད་རྩོད་དགོས་པའི་གཞི་འབའ་ཞིག་ཡིན་ཡང་སྲིད་མོད། འགྲོ་བ་མིའི་གསོ་རིག་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཤིན་ཏུ་གལ་འགངས་ཆེ་ཞིང་སྒྲུན་དུ་མེད་པའི་བྱེད་ནུས་ཐོན་ཡོད་པ་ལ་སུ་ཞིག་གིས་ཀྱང་བསྙོན་མི་ནུས་སོ། །
གཉིས་པ། རང་བཞིན་གྱི་སྐོར།
གསོ་བ་རིག་པའི་བསམ་བློ་བྱུང་འཕེལ་ཁྲོད་ཀྱི་དོན་དངོས་ཀྱི་ངོ་བོ་རང་ཇི་བཞིན་དུ་བརྗོད་པ་ལ་རང་བཞིན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་བསྙད་ཆོག་པ་དང་། ཚིག་དེ་ལྡོག་ནས་བཤད་ཚེ། གང་ཞིག་གསོ་རིག་བསྟན་པ་གོང་འཕེལ་དུ་འགྲོ་བའི་སྒུལ་ཤུགས་ཆེན་པོ་སྟེ་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློ་དག་ཀྱང་རང་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་པ་སྨོས་མ་དགོས། ནད་རིགས་ཤིག་གི་ངོས་ནས་ཞུ་ན་རྟེན་གྱི་དབྱེ་བ་དང་། ན་ཚོད་ཀྱི་ཆེ་ཆུང་། ཁོར་ཡུག་གི་འགྱུར་ལྡོག དུས་ཀྱི་ཁྱད་པར་སོགས་ལས་ནད་གང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་མཚན་ཉིད་བཅས་མི་འདྲ་བ་འབྱུང་སྲིད་ལ་དེ་ནི་དོན་དུ་ན་ཚ་གང་གི་རང་བཞིན་གྱི་ཆ་ཞིག་རེད། ལར་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་གསོ་རིག་གི་ཐོག་མའི་བྱུང་ཚུལ་སྤྲོ་སྐབས་ནད་རིགས་དང་འཐབ་རྩོད་བྱས་པའི་ཉམས་མྱོང་བསགས་པ་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེས་བམ་བཤད་ཙམ་གནང་པ་ལས་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྨན་བཅོས་ཤེས་བྱའི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་གང་ཡིན་སྐོར་ལ་འཛམ་གླིང་གསོ་རིག་གླིང་དུ་ཐུན་མོང་གིས་ཁས་ལེན་པའམ་ཚད་གཞིར་འཛིན་རུང་བའི་བཤད་ཚུལ་ཞིག་ད་ལྟའི་བར་མ་བྱུང་བར་སྣང་ལ། ལོ་རྒྱུས་གླིང་དུ་ཞིབ་དཔྱོད་གནང་མུར་ལུས་པའི་གནད་དོན་ཞིག་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཀྱང་རེད།
གསོང་པོར་བརྗོད་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཆེས་སྔ་བའི་སྨན་བཅོས་ཆོ་ག་ནི་གདོད་མའི་མིའི་རང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ལྷན་སྐྱེས་ཀྱི་ནུས་པ་དག་ཡིན་དགོས་ལ། དུས་ཡུན་རིང་པོའི་ངལ་རྩོལ་ཁྲོད་མིའི་ཀླད་པར་འཕེལ་འགྱུར་ངེས་ཅན་བྱུང་རྗེས་ད་གཟོད་ལྷན་ནུས་ལ་བརྟེན་པའི་ཐབས་ལམ་རྣམས་ཤེས་བྱའི་རང་བཞིན་དུ་གྱུར་ཏེ་རིམ་གྱིས་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་དུ་གྲུབ་པ་དང་། དེའང་ལྡོག་ཏུ་མེད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཁོར་འགྲོས་དང་བསྟུན་ནས་རང་བྱུང་ཁམས་དང་འབྲེལ་འདྲིས་ཡུན་རིང་བྱསས་པ་ལས་རིམ་གྱིས་མེ་ཆུ་དང་། ཁང་ཁྱིམ། གྱོན་གོས་སོགས་ལ་སྤྱོད་པའི་སྲོལ་བྱུང་བ་བཅས་གདོད་མའི་འཕྲོད་བསྟེན་བདེ་སྲུང་གི་ཤེས་བྱ་གོང་འཕེལ་དུ་ཕྱིན་ནས་ཉམས་མྱོང་གསོ་རིག་གི་དུས་རབས་ཤིག་ལ་སླེབས། དེ་ཡང་མེ་ལ་སྤྱོད་པའི་སྲོལ་བྱུང་བར་མཚོན་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྨན་དཔྱད་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་གལ་འགངས་ཆེ་བའི་གོམ་པ་གཅིག་སྤོས་པ་ཡིན་ལ། སླད་མར་མ་ཞུ་ཁོང་ནད་གསོ་ཞིང་ལུས་ཁམས་བདེ་སྲུང་བྱེད་པ་སོགས་ལ་ཆུ་བསྐོལ་བསྟེན་པའི་སྲོལ་ཕྱེས་པའང་ཡིན་པ་ནི། ཇི་སྐད་དུ། བདག་གི་སློབ་དཔོན་རིན་པོ་ཆེ་བྱམས་པ་འཕྲིན་ལས་མཆོག་གིས། འཇིག་རྟེན་འདིར་མི་ཆགས་ནས་གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་བར་བཟའ་བཏུང་ལོངས་སུ་སྤྱོད་རྒྱུར་རགས་པའི་ཁོ་ཟས་ཁོ་ན་ཡིན་པ་དེའི་དབང་གིས་མི་ཚོར་མ་ཞུ་བའི་ནད་ཕོག་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་མང་བ་དང་། རྗེས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་མེ་བཀོལ་སྤྱོད་ཀྱི་ཐབས་ཤེས་རྙེད་ནས་བཟའ་བཏུང་རྗེན་པ་དང་། གྲང་མོ་འཇུ་དཀའ་བའི་རིགས་རྣམས་མེ་ལ་བསྲེགས་པ། ཡང་ན་བཙོས་པ། ཡང་ན་དྲོད་བཏགས་པ་སོགས་ཀྱི་ཐབས་ཤེས་བརྒྱུད་མ་ཞུ་བའི་ནད་རིགས་ཡོང་རྒྱུར་སྔོན་འགོག་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ཆུ་བསྐོལ་བའི་ལག་ལེན་ཤེས་རྗེས་ལུས་པོར་དྲོད་སྐྱེས་པ་དང་། ཁ་ཟས་འཇུ་བ་དང་། དེ་མིན་ནད་རིགས་གཞན་དག་ལའང་ཕན་པ་ཡོད་པ་ཤེས་ཚོར་བྱུང་བར་བརྟེན་སྨན་གྱི་ཐོག་མ་ཆུ་སྐོལ་ཡིན་པའི་ཤོད་ཚུལ་ཡང་དོན་དམ་པར་ངལ་རྩོལ་མི་དམངས་ཀྱིས་ནད་རིགས་དང་འཐབ་རྩོད་བྱས་པའི་སྐོར་ཡིན་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་དངོས་ནས་གསལ་བཤད་བྱས་པས་མཚོན།
（བྱམས་པ་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996ལོའི་ཟླ་10པའི་པར་གཞི་དང་པོ། P70）ཞེས་གསུངས་པའང་དོན་དེར་འབབ་པོ། །
ཆེས་གདོད་མའི་དུས་སུ། མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཆུ་ཚད་ཧ་ཅང་དམའ་བ་དང་ཐོན་སྐྱེད་ངལ་རྩོལ་ཤིན་ཏུ་རྗེས་ལུས་ཡིན་པས། ཉི་ཟླ་དང་རླུང་ཆར་སོགས་རང་གི་མཐའ་འཁོར་གྱི་རང་བྱུང་སྣང་ཚུལ་དག་གིས་རང་གི་ཚེ་སྲོག་དང་འཚོ་བའི་རིན་ཐང་ག་འདྲ་ཐེབས་ཀྱི་ཡོད་པ་གསལ་པོ་མི་ཤེས་ལ། རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་དང་སྟོབས་ཤུགས་དག་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་ནས་རང་ལ་རོགས་རམ་བྱེད་དགོས་པའི་སྨོན་འདུན་དང་བསམ་ཚུལ་ཡང་འཆར་མི་སྲིད་པས་ལྷ་གསོལ་གཏོ་དཔྱད་སོགས་གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བྱེད་སྒོའང་འབྱུང་མི་སྲིད། འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་སྒྲིག་གཞི་དེ་གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ནས་རུས་རྒྱུད་ཚོ་བར་འགྱུར་པའི་དུས་སྐབས་ཏེ། མི་ལོ་ཁྲི་ཚོ་གཅིག་གཉིས་སྔོན་གྱི་རྡོ་ཆས་གསར་པའི་དུས་འགོར་སླེབས་ལ་ཉེ་དུས། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་ཆུ་ཚད་དང་བསམ་གཞིག་གི་ནུས་པར་མཐོར་འདེགས་ངེས་ཅན་འབྱུང་ཏེ་སྣོད་བཅུད་གཉིས་དབར་རམ་ཡང་ན་རང་བྱུང་ཁམས་དང་མི་གཉིས་དབར་དུ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཤེས་ཚོར་བྱུང་བར་བརྟེན་ནས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་གང་ལ་རེ་སེམས་དང་སྐྱབས་སུ་འཛིན་པའི་བསམ་བློ་སྐྱེས་པ་དང་ཆབས་ཅིག ཉི་ཟླའི་འཆར་ནུབ་དང་། སྐྱེ་རྒ་ན་འཆི། སད་སེར་དང་གཅན་གཟན་གཏུམ་པོའི་གནོད་པ་སོགས་རང་བྱུང་གི་སྣང་ཚུལ་དེ་དག་ལ་ངོས་འཛིན་ཡང་དག་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་འཁྲུལ་སྣང་གི་འདུ་ཤེས་ལས་རང་བྱུང་ཁམས་དང་ཡང་མེས་རྣམས་ལ་དད་མོས་དང་། དེའི་སྟོབས་ཀྱིས་ལྷ་འདྲེ་ཞེས་དངོས་པོ་ལས་འདས་པའི་སྣང་ཚུལ་བྱུང་བ་བཅས་རིམ་གྱིས་གསོལ་མཆོད་གཏོ་བྲ་སོགས་གདོད་མའི་ཆོས་སྤྱོད་དར་འགོ་བརྩམས་པ་རེད། དེའང་སྔ་ས་ནས་བྱུང་བའི་རང་གི་ལྷན་ནུས་ལ་བརྟེན་པའི་གསོ་བཅོས་ཀྱི་ཐབས་ཤེས་དང་སྨན་བཅོས་ཉམས་མྱོང་རྣམས་གདོདད་མའི་ཆོས་ལུགས་དང་གཞི་གཅིག་ཏུ་འདྲེས་ནས་ག་ལེར་འཚར་འཕེལ་བྱུང་བ་ལས་ལྷ་རིག་སྨྲ་བའི་གསོ་རིག་（神灵医学或魔术医学）གི་དུས་རབས་ཤིག་ལ་སླེབས་ནས། གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཆེད་གཉེར་གྱི་སྨན་པ་མ་བྱུང་བར་དུ་ལྷ་བ་དང་པྲ་མཁན་སོགས་སྨན་བཅོས་ཀྱི་མཁན་པོར་གྱུར་ཡོད་པ་མིག་སྔའི་དཔྱད་ཡིག་གང་མར་ལས་དཔག་ནུས་སོ། །
དེ་བས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་སྐོར་ཞིག་གིས་གསོ་བ་རིག་པའི་འབྱུང་ཁུངས་གླེང་སྐབས། གསོ་དཔྱད་ནི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ལྷན་ནུས་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེས་དང་། ཡང་ན་གསོ་དཔྱད་ནི་ཆོས་ལུགས་ལས་བྱུང་བ་ཡིན་ཟེར་བའི་གནས་ཀྱང་གོང་སྨོས་ཀྱི་རང་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་དག་ལ་ཐུག་པའོ། ། དེ་ལྟར་གསུངས་པ་དག་ལ་གནས་ལུགས་མེད་པ་ནི་ག་ལ་ཡིན་མོད། ཞིབ་པར་དཔྱད་དགོས་པ་ཅུང་ཟད་ཡོད་དེ། སྔ་མ་ནི་ལྷན་ནུས་སྨྲ་བ་（本能论）ཞེས་དམའ་རིམ་སྲོག་ཆགས་དང་མི་གཉིས་དབར་གྱི་ལྷན་ནུས་ལ་གཞི་རྩའི་ཆ་ནས་ཧེ་བག་ཡོད་པ་མ་ཤེས་པར་གཅིག་ཏུ་བཟུང་ཚེ། དམའ་རིམ་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ལྷན་ནུས་ནི་ནམ་ཡང་ལྷན་ནུས་ཏེ་དབང་རྩའི་ཚུར་སྣང་（神经反射）ཙམ་ལས་སྨན་བཅོས་ལག་ལེན་དུ་འཕེལ་མི་སྲིད་ཚུལ་མ་ཤེས་པའི་སྐྱོན་དུ་འགྱུར་རོ། འདོད་ཚུལ་ཕྱི་མ་ནི་གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་ལ་བློ་གྲོས་ཅུང་ཟད་རྒྱས་པ་ཞིག་ཡིན་ཕྱིན་ཡང་དག་མིན་ཚུལ་རྟོགས་སླ་སྟེ། ཆོས་ལུགས་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཅུང་གོང་འཕེལ་དུ་སོང་བའི་ཐོན་དངོས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་། གསོ་དཔྱད་སྔོན་ལ་བྱུང་ཞིང་ཆོས་ལུགས་ཕྱིས་སུ་དར་བ་ཡིན་ཙ་ན་ཆོས་ལས་གསོ་དཔྱད་གྲུབ་ཐབས་མེད་དོ། ། འོན་ཀྱང་དེ་ནི་གདོད་མའི་གསོ་དཔྱད་དང་གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས་དབར་གྱི་དམ་ཟབ་འབྲེལ་བ་ཁས་མ་བླངས་པ་དང་མི་མཚུངས་ཏེ། དེ་ལྟར་ཡིན་ཚེ་གསོ་རིག་བྱུང་འཕེལ་གྱི་སྤྱི་འགྲོས་ཆོས་ཉིད་ལས་མི་འདོད་བཞིན་དུ་ཕྱིན་ཅི་ལོག་ཏུ་སོང་བ་ཡིན་ནོ། གལ་སྲིད་ང་ཚོས་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་གང་ཡིན་གྱི་སྐད་ཆ་ཞིག་ཁ་གསལ་བྱེད་དགོས་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཆེས་ཐོག་མའི་རང་སྐྱོབ་བྱེད་པའི་ནུས་རྩལ་ཏེ་གང་ཟག་གི་ལྷན་ནུས་ལས་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་ས་བོན་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེས་སྨྲས་ཀྱང་འགལ་ཆ་ཆེར་མེད་སྙམ་པས་དཔྱད་པར་ཞུ། འདིར་སླར་ཡང་རང་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དུས་རིམ་གོ་བདེ་བའི་མདའ་རྟགས་ཀྱི་གཟུགས་སུ་དྲངས་ན་འདི་ལྟ་སྟེ། མིའི་རིགས་ཀྱི་ལྷན་ནུས། → སྨན་བཅོས་ཉམས་མྱོང་། → ལྷའི་རིག་སྨྲ་བ། → མཚན་ཉིད་ཀྱི་འདུ་ཤེས།→ གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་བཤད་བཅས་སུ་འཕེལ་རྒྱས་ཕྱིན།
གསུམ་པ། མི་སྣའི་སྐོར།
གནད་གཅིག་ཏུ་དྲིལ་ནས་བཤད་ན། གསོ་རིག་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྙིང་པོ་ནི་དོན་དངོས་རང་བཞིན་ལས་འཕྲོས་པའི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློའི་བྱུང་རིམ་དེ་ཡིན་ཞིང་། བྱུང་རིམ་དེའི་ཁྲོད་དུ་གསོ་རིག་མི་སྣ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་ཏུ་རླབས་ཆེ་བའི་གསོ་དཔྱད་པ་དག་གི་མཛད་རྗེས་རྣམ་ཐར་ནི་མེད་ཐབས་དབེན་པ་ཞིག་རེད།
རྒྱ་ཆེ་བའི་ངལ་རྩོལ་མི་དམངས་ཀྱིས་ནད་རིགས་དང་འཐབ་རྩོད་བགྱིས་པ་ལས་བསགས་པའི་ལག་ལེན་མྱོང་བཅོས་རྣམས་རྣམ་དཔྱོད་བློ་གྲོས་ཀྱི་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློར་གྲུབ་ཅིང་གཞུང་ལུགས་རིགས་ཤེས་ཀྱི་མཐོ་ཚད་དུ་འཇོག་མཁན་ནི་འདས་ཟིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཤོག་སླེའི་ངོར་བསུབ་མེད་དུ་འཁོབ་ཡོད་པའི་སྐྱེ་བོ་དམ་པ་དག་སྟེ། རྒྱ་གར་བ་ཐང་ལ་འབར་དང་། ཞི་ལཱ་བ་ཧེ་ཕོ་ཁེ་རད་ཚི། རྒྱ་ནག་པ་ཀྲང་ཀྲུང་ཅིན། བོད་པ་དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་སྔོན་བྱོན་མེས་པོ་རྣམས་རེད། དེ་ལས་ཐང་ལ་འབར་ནི་རྒྱ་གར་དུ་རིག་བྱེད་དར་བའི་དུས་སྐབས་ནང་བྱོན་པ་དང་། ཁོང་གིས་དཔྱད་བཅོས་ལག་ལེན་གྱི་མི་ཚེའི་ཁྲོད་ནས་རིམ་བཞིན་ཕྱི་བཅོས་རིག་པའི་བསམ་བློའི་མྱུ་གུ་གསར་དུ་འབུས་ཏེ་འཛམ་གླིང་གི་ཕྱི་ནད་རིག་པའི་（外科学）སྲོལ་བཏོད་མཁན་པོ་ལྟ་བུར་གྱུར་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་བསམ་གཞིག་གི་མཐོ་རླབས་དེ་ཨ་ཤེ་ཡའི་གླིང་ལས་བརྒལ་ཏེ་གནའ་བོའི་ཨེ་ཅིབ་དང་ཞི་ལཱ་སོགས་ཡོ་རོབ་གླིང་གི་ཁྱབས་ཁོངས་སུ་དར་བ་མ་ཟད། ཐ་ན་དེང་རབས་གསོ་རིག་གི་ཕྱི་ནད་རིག་པའི་འཕེལ་རྒྱས་ལའང་སྲོག་ཤེད་བསྣན་ཡོད་ཅེས་སྨོས་ཀྱང་སྒྲོ་བཏགས་ཀྱི་ཆར་ཅི་ཡང་མི་འགྲོ་བའོ། དེ་བཞིན་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་ལྔ་བའི་ནང་ནུབ་ཕྱོགས་ཤེས་རིག་གི་ཕ་སར་གྱུར་བའི་གནའ་བོའི་ཞི་ལཱ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྨན་དཔྱད་རིག་པ་དེ་ཉིད་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་ནས་གསེར་ལྡན་གྱི་དུས་རབས་ཤིག་ལ་སླེབས་ཡོད་པ་དང་། དུས་དེར་མཚན་ལ་ཧེ་ཕོ་ཁེ་རད་ཚི་བྱ་བའི་དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱོན་པ་དེས་དུས་རབས་གང་མང་གི་སྨན་དཔྱད་ཤེས་བྱ་རྣམས་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་དབྱེ་ཞིབ་ཀྱིས་ཕུང་གཤེར་ནད་ལུགས་རིག་པ་ཞེས་པས་མཚོན་པའི་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་གསར་བ་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་འབྲས་གསར་བ་དག་བསྐྲུན་ཏེ་ནུབ་ཕྱོགས་གསོ་རིག་མ་ལག་གི་ཆེས་སྔ་བའི་གཞི་འདིང་པ་པོར་ལྷུན་གྱིས་མངའ་བརྙེས་པ་ལྟ་བུ་རེད། རྒྱ་ནག་གསོ་བ་རིག་པའི་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཅན་ཚ་གྲང་གི་རྣམ་བཤད་（伤寒杂病论）ཅེས་པའི་མིང་འདི་མཐོང་འཕྲལ། རྒྱའི་སྨན་དཔྱད་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཅུང་ཟད་ལྡན་པའི་བློ་ལྡན་ཞིག་ཡིན་ཚེ་གཞུང་དེའི་བྱེད་པོ་ཀྲང་ཀྲུང་ཅིན་ཞེས་པ་ཐུགས་ལ་གསལ་ལེར་འཆར་ངེས་ཡིན་པའི་གདེང་ཚོད་ང་ལ་མཆིས། ཀྲང་ཀྲུང་ཅིན་མཆོག་གིས་མཁས་དབང་སྔོན་མ་ཚོས་ཚ་གྲང་ནད་རིགས་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་ལུས་པོར་ཚ་བའི་ནད་བྱུང་སྐབས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ལ་ལྟ་ཞིབ་དང་། ཚ་ནད་ལྡང་བའི་ཆོས་ཉིད་ལ་བསམ་གཞིག་གིས་ལྟ་ཚུལ་གསར་པའི་རིགས་མང་དུ་བཏོན་ནས་ཚ་གྲང་གི་རྣམ་བཤད་ཅེས་པར་སྤྱི་བསྡོམས་གནང་ཡོད་པ་ལས་ཁོང་གི་བསམ་བློ་གཙོ་བོ་ནི་རྟགས་བཅོས་རྣམ་བཤད་（辩证论治法）སྨྲ་བའི་དགོངས་པ་རེད། ནུབ་ཕྱོགས་ལོ་རྒྱུས་གླིང་དུ་ཧེ་ཕོ་ཁེ་རད་ཚིར་གསོ་རིག་གི་ཕ་རྒན་ཞེས་བསྔགས་བརྗོད་བྱེད་སྲོལ་ཡོད་པ་བཞིན། བོད་དུ་ནི་སྨན་པ་དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་ལ་ཞང་བོད་གསོ་རིག་གི་ཉིན་བྱེད་དབང་པོ་ཞེས་བསྔགས་ཀྱང་ཐལ་མི་ཆེ་སྟེ། གངས་ལྗོངས་གསོ་རིག་བསྟན་པའི་ཉིན་བྱེད་རིམ་བྱོན་གྱི་རྣམ་ཐར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ལས། སྔ་རབས་ཞང་ཞུང་གི་གསོ་རིག་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ་དྲང་སྲོང་དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་ཡིན་པར་ཁུངས་སྐྱེལ་བྱས་འདུག་ཅེས་གསུངས་པའི་ཕྱིར་རོ། མིག་སྔའི་དཔྱད་ཡིག་ལས་བལྟས་ན། དཔྱད་བུ་ཁྲི་ཤེས་ནི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློའི་འདུ་ཤེས་ཐོག་མར་སྤེལ་མཁན་དང་། དཔྱད་ལ་མཁས་པའི་སྨན་པ་སྔ་གྲས་ཤིག་རེད། ཁོང་གིས་མཛད་པའི་དུག་བཅོས་གཡུང་དྲུང་འཁྱིལ་བའི་ནང་འཁོད་པའི་དུག་འཇོམས་དབང་པོ་རིལ་བུའི་ལོ་རྒྱུས་དང་། ནང་གསེས་དབྱེ་བ། སོ་སོའི་ཕན་ཡོན་བཅས་ལ་ཞིབ་ཏུ་གཞིགས་ཚེ། སྐབས་དེར་བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་སྨན་དཔྱད་ཆུ་ཚད་སྤྱིར་བཏང་ཙམ་མ་ཡིན་པར་དུག་སྨན་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཤེས་ཤིང་དུག་ཀྱང་སྨན་དུ་བསྒྱུར་ཐུབ་པའི་ཚད་ལ་སླེབས་ཡོད་ཅིང་། གནའ་བོའི་རྫས་སྦྱོར་རིག་པའི་ཐབས་ཤེས་ལ་བརྟེན་ནས་ནད་རིགས་གསོ་བཅོས་བྱེད་པའི་བསམ་བློའི་ལྟ་བ་ཞིག་ངང་གིས་གྲུབ་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ་བོ། །
གོང་སྨོས་རྒྱུ་མཚན་དག་ལས། ཀུན་ལ་གྲགས་པའི་བཤད་ཚུལ་ཏེ་གསོ་བ་རིག་པ་ནི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ངལ་རྩོལ་མི་དམངས་ཀྱིས་རང་བྱུང་ཁམས་དང་འཐབ་རྩོད་བྱས་པའི་ཉམས་མྱོང་གསོག་འཇོག་གནང་པ་ལས་བསྐྲུན་པ་ཡིན་ཞེས་པ་ལའང་མཐའ་དཔྱོད་ཕྲན་བུ་ཞིག་འཕེན་པའི་དགོས་པ་མཆིས་ཏེ། གསོ་པ་རིག་པ་ཞེས་པའི་གོ་དོན་དེར་སྒྲ་དོག་འཇུག་གམ་ཅུང་ཟད་གཟབ་ནན་གྱི་སྒོ་ནས་བཤད་ན། གསོ་བ་རིག་པར་སོང་ཙང་ངེས་པར་དུ་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་དང་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་མཐོ་ཚད་དུ་གྲུབ་རུང་བའི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློ་དང་། ལྟ་བ། འདུ་ཤེས་བཅས་ཡིན་དགོས་པའི་ཕྱིར་ན། རྒྱ་ཆེའི་ངལ་རྩོལ་མི་དམངས་ནི་ནད་ཐོག་ལག་ལེན་ཉམས་མྱོང་གསོག་འཇོག་མཁན་དང་སྨན་བཅོས་འཕྲོད་བསྟེན་ཤེས་བྱའི་བརྒྱུད་སྤེལ་མཁན་ཡིན་གྱི་ལྟ་བུའི་འདུ་ཤེས་གསར་གཏོད་ཀྱི་བསམ་བློ་བའམ་སྨན་བཅོས་ཤེས་བྱ་སྤྱི་བསྡོམས་བྱེད་མཁན་གྱི་གཞུང་ལུགས་བྱེད་པོ་ནི་ཡིན་མི་སྲིད་དོ། དེ་བས་ཚིག་གི་བརྗོད་སྟངས་ཐད་ཅུང་ཞིབ་ཆ་བཏང་ནས་བཤད་ན། གསོ་བ་རིག་པ་སྟེ་སྨན་བཅོས་ཤེས་བྱ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཀྱོག་ལམ་རིང་མོའི་ཁྲོད་ངལ་རྩོལ་མི་དམངས་ཀྱིས་ནད་དགྲ་བོ་ཆེ་དང་ཡང་ཡང་འཐབ་རྩོད་བྱས་པའི་འབྲས་བུ་དང་། གསོ་དཔྱད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་དང་བསམ་བློ་ནི་སྣ་མང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་སྨན་བཅོས་ལག་ལེན་རྣམས་འཚོལ་ཞིབ་བྱས་པའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་དུ་རླབས་ཆེ་བའི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསམ་བློ་བ་རེ་ཟུང་གིས་གསར་གཏོད་མཛད་པ་ཡིན་ཞེས་སྨོས་ཚེ་མད་པར་འཁུམས་སོ། །
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།
[1]ཟུར་མཁས་བློ་གྲོས་རྒྱལ་པོས་བརྩམས་ཤིང་སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་2001ལོར་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《ཤེས་བྱ་ཁོག་འབུབས།》
[2]སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་བརྩམས་ཤིང་ཀན་སུའི་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1982ལོར་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《སྡེ་སྲིད་གསོ་རིག་ཁོག་འབུབས།》
[3]ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1996ལོར་པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《བྱམས་པ་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།》
[4]（意）卡斯蒂格略尼·世界医学史（第一卷）.北京：商务印书馆，1986
[5]（德）伯恩特·卡尔格·德克尔·医药文化史.北京：生活.读者·新知三联书店，2004.
[6]吴国盛·科学的力程.北京：北京大学出版社，2002.
[7]李世安·世界文明史.北京：中国发展出版社，2000.
[8]严健明·中国医学起源新论.北京：北京科学技术出版社，1999.
[9]（英）罗伯特·玛格塔（李城 译）.医学的历史.北京：希望出版社，2003.
[10]薛公绰·世界医学史概要.北京：学苑出版社，1995.
