[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།］ རྩོམ་འདིར་བོད་དང་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་དག་གི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱུང་འཕེལ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། ད་དུང་ད་སྔའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་བཅས་ལ་གཞིར་བཅོལ་ནས་“རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་པའི་ཚིག་འདིའི་གོ་དོན་ལ་ཀློག་འགྲེལ་བྱས་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ། སྤུར་རྒྱལ་གདུང་རབས། ཡར་ལུང་ཁོག རྗེ་ལ་སྔ་བ། རྒྱལ་ཕྲན།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] K281
[ཡིག་ཚང་མཚན་བྱང་།] A
[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1002-9060-2017-04-0101-14
“རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་བོད་མིའི་ངག་རྒྱུན་དུ་གྲགས་ཆེ་ཞིང་། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》དང་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་དགའ་》སོགས་གཙོ་བྱས་པའི་སྔོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་འཁོད་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་དག་ཏུ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བྱོན་པའི་རྗེ་ཐམས་ཅད་ལས་ཆེས་སྔ་བ་ལ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡིན་པར་བཞེད་དེ། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》རུ་“བོད་ཀྱི་རྗེ་དང་རྒྱལ་པོ་ལ་རྗེ་གཉའ་ཞབས་དྲུང་ཁྲི་བཙན་པོ་དེ་སྔ་བ་ཡིན་ནོ།།”①ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་》ལས། “གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོར་ཐམས་ཅད་མཐུན་ནོ།། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་འདི་ཉིད་ཡིན་ནོ།།”②ཞེས་སོགས་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་པས་མཚོན་ཞིང་། ད་ལྟའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔེ་དེབ་དང་འབྲེལ་ཡོད་དཔྱད་རྩོམ་དུའང་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྐོར་གང་མང་གླེང་ཡོད་པ་ལས། ཕལ་ཆེ་བས་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྐབས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གྲལ་རིམ་དང་རྒྱལ་བློན་གྱི་དབྱེ་བ་ཕྱེ་བའི་ལམ་ལུགས་གསར་དུ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་ཁས་འཆེས་པར་བཤད་དེ། དེ་ལ་《བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་》(བཞི་པ་)ལས་“གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་དུས་དེར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལས་བགོས་ཐེངས་དང་པོ་ཕྱེས་ཟིན་པ་མ་ཟད། འབངས་དང་རྗེའི་ཁྱད་པར་ཀྱང་དམིགས་སུ་བཀར་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐར་མང་པོར་གསལ།དེ་ལས་བོད་རྒྱལ་གྱི་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནས་གྲལ་རིམ་གྱི་མྱུ་གུ་ཐོན་ཟིན་པས་བཤུ་བཞོག་ལམ་ལུགས་ཏེ་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་ཐོག་མའི་དུས་སུ་སླེབས།”③ཞེས་དང་།ཡང་《གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག་》ཅེས་པ་ལས་“བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་བཞག་ལ་ངེས་ཤེས་བསྐྱེད་དགོས་ན་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་མ་འབྲེལ་བར་བཤད་དཀའ་ལ། བོད་ལ་རྗེ་བོའི་རྣམ་པ་དང་རྗེ་འབངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་བྱུང་ནས་རྒྱལ་པོའི་ལམ་ལུགས་དར་བ་ནི་རྒྱལ་པོ་འདི་དང་འབྲེལ།”④ཞེས་སོགས་ཞིབ་འཇུག་ལས་ཐོན་པའི་སྡོམ་ཚིག་གང་མང་འཁོད་ཡོད་པས་མཚོན་ལ། དེ་ལྟར་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱི་བར་གསུམ་དུ་ཡིག་ཆ་ཕལ་ཆེ་བར་“རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་” ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྡོམ་ཚིག་འདི་ལ་ཀློག་འགྲེལ་བྱེད་སྟངས་དེ་འདྲ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པས། རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་གོང་དུ་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་རྒྱལ་བློན་དང་འབངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་གསལ་ཞིང་ཡུལ་གྲུ་ཆེ་ཆུང་དུ་མ་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་ནམ། རྩ་འཛུགས་ཀྱི་མ་ལག་དམ་པའི་གདོད་མའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་རྗེ་བོ་ལ་སྔ་བ་དག་བྱུང་ཡོད་ཅེས་ན་ཕལ་ཆེར་ཁས་འཆེས་དཀའ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟ་ཞིང་ལྗོངས་ལྔའི་སློབ་འབྲིང་གི་བོད་ཡིག་བསླབ་དེབ་ཐོག་ལའང་ཚིག་འདི་ཅི་བཞིན་བཀོད་ཡོད་པར། ཕལ་ཆེ་བས་སྔོན་གྱི་བཤད་སྲོལ་བཞིན་གོ་བརྡ་སྤྲད་དེ་བྱིས་པ་ཚོར་བོད་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ལ་འཇུག་པར་སྐུལ་བ་ནི་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་ཤིག་ཏུ་ཆགས་འདུག དོན་གྱི་གནད་འདི་ལ་གཞིགས་ན། “རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྡོམ་ཚིག་འདི་ལེགས་པར་འཁྲོལ་རྒྱུ་ནི་དགོས་གལ་ཆེ་བར་མཐོང་སྟེ། སྤྱིར་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ནི་སྟོད་ལྷ་རབས་དང་བར་མི་རབས། སྨད་སིལ་བུ་དང་བཅས་པའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་ལམ་ལུགས་ལ་འཇུག་པའི་ལྡེ་མིག་ལྟ་བུ་ཡིན་པས་སོ།། ཡིན་ནའང་ད་སྔ་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་ཡན་ཆད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་བ་སྟོན་པའི་རྒྱུ་ཆ་དཀོན་ལ་དེར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཡང་ཉུང་ཞིང་། སྔོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ཐོག་འཁོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་གྱི་གནད་འགག་སྟོན་པའི་ཚིག་གི་དོན་ལ་གསལ་ཁ་མ་ཕྱེ་བར་བཏང་སྙོམས་སུ་བཞག་པའང་མང་བས། བོད་དང་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་དུ་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཚུལ་སྐོར་བོད་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རུ་འཁོད་ཡོད་པ་རྣམས་དང་། ད་སྔའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་བཅས་འབྲེལ་ཡོད་རྒྱུ་ཆ་འགའ་གཞིར་བཟུང་ནས། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱོན་ཚུལ་ཐད་དཔྱད་པ་རགས་ཙམ་གཏོང་བ་བརྒྱུད། “རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་པར་ཀློག་འགྲེལ་རགས་ཙམ་བྱ་བ་ལ།
དང་པོ། སྤྱིར་རྗེ་ལ་སྔ་བའི་བྱུང་འཕེལ་བཤད་པ།
བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་སུ་འཁོད་པ་ལྟར་ན། ལྷོ་འཛམ་བུ་གླིང་གི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་ནི་མང་བཀུར་རྒྱལ་པོ་ཡིན་པར་བཤད་དེ། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས། “རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་རྗེ་མང་པོའི་བཀུར་བ་ཡིན་ནོ་”⑤ཞེས་དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོའི་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》ལས། “འཛམ་བུ་གླིང་གི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་ནི། རྗེ་མང་པོས་བཀུར་བ་ཡིན་ཏེ།”⑥ཞེས་སོགས་འཁོད་པ་ལྟར་ལགས་ལ། དེར་མ་ཟད་རྗེ་ལ་སྔ་བ་མང་བཀུར་རྒྱལ་པོ་ཉིད་ཐོག་མར་ཚུལ་ཅི་ལྟ་བུའི་སྒོ་ནས་བྱོན་ལུགས་ལའང་འདི་ལྟར་བཤད་དེ། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས་“ལྷ་ཆེན་སྣང་བ་མུན་སེལ་འཛིན་ཅེས་བྱ་བ་ལྷའི་བུ་གཟུགས་དང་བསམ་པ་བཟང་བ་དེས་བདག་པོ་བྱས་ནས་མི་གཞན་མ་རྣམས་ལ་བྱམས་སྡང་མེད་པར་(འབྲས་)བགོས་པས། ལྷ་ཆེན་སྣང་བ་མུན་སེལ་འཛིན་བྱ་བ་ལ་ཟས་དེའི་སྐལ་ཆད་པས། མི་གཞན་པ་རྣམས་ཀྱིས་འབྲས་ས་ལུ་ཐོ་རྩེ་བསྡུས་ནས་ཁོང་ལ་ཕུལ་བས་ཁོང་ཤིན་དུ་རབ་ཏུ་རྒྱལ་བས། ཐོ་རྩེ་བསྡུས་པའི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་ཀྱང་བྱ། མིའི་སྐྱེ་བོ་མང་པོས་འབྲས་ས་ལུའི་བསྙེན་བཀུར་མང་པོ་བྱས་ཏེ་རྒྱལ་པོར་མངའ་གསོལ་བས་རྗེ་མང་པོས་བཀུར་པའི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་ཀྱང་བྱའོ།།”⑦ཞེས་འབྱུང་པ་ཡིན་ལ། 《དེབ་ཐེར་དམར་པོ་》ལས་“མ་རྨོས་པའི་ལོ་ཏོག་རྣམས་རིམ་པར་བྱུང་། དེ་ཟོས་པས་ཕོ་མོའི་དབང་བོ་དོད་དེ་འཁྲིག་པ་སྤྱོད་པ་བྱུང་། དེའི་ཚེའི་ངོ་ཚ་སྐྱོབ་པ་ལ་ཁང་པ་བྱུང་ངོ་།། ལོ་ཐོག་དེ་ལ་སོག་འཇོག་དང་དབང་རིས་མེད་ཅིང་། ནམ་དགོས་དུས་སུ་ལེན།བརྔས་མ་ཐག་སྐྱེ་བ་ལ། མི་གཅིག་གིས་དྲན་ནས་ཀུན་གྱིས་གསོག་འཇོག་བྱས་པས། འབྲུ་དེ་ངན་ཞིང་ཕུག་སོག་ཅན་དུ་གྱུར། གཅིག་གིས་མ་བྱིན་པར་བླངས་པས་དེ་ལ་ཆད་པ་བཅད་པའི་སླད་དུ་ཀུན་བགྲོས་ཏེ། གཟུགས་དང་སྤྱོད་པ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་མི་གཅིག་རྒྱལ་བོར་བསྐོས་ནས་ཚར་བཅད་རྗེས། གཟུང་གི་ལས་བྱེད་དུ་བཅུག་པས། དེ་ལ་མང་པོས་བཀུར་བ་ཞེས་བྱ་སྟེ། མང་པོས་བཀུར་བ་ལ་ཞིང་བ་ཀུན་གྱི་སྟོན་ཐོག་གི་དྲུག་ཆ་བསྟབས་སོ།།”⑧ཞེས་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། ཡང་རྗེ་བཙུན་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོས་བོད་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རིམ་དང་རྗེ་བོའི་ལམ་ལུགས་འབྱུང་ཚུལ་ཐད་སྡོམ་ལྟ་བུ་ཞིག་གནངས་ཡོད་པ་ནི། “དེ་ལྟར་སྤྲེལ་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བའི་མི་དག་ཐོག་མར་ཤིང་ཐོག་དང་རྒོད་སྐྱེས་འབྲུ་རིགས་དང་རྔོན་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱིས་འཚོ་ཞིང་རིམ་གྱིས་ཞིང་འབྲོག་གི་ལས་ཀྱང་དར་ནས་སྡེ་ཤོག་གི་ལམ་ལུགས་སོགས་དར་ཞིང་།”⑨ཞེས་སོགས་གསལ་བ་ལྟར་ན། བོད་དང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་མིའི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཞིང་འབྲོག་གི་ལས་དར་བས་མཐར་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་ཆེ་ཆུང་དུ་མ་དང་ཐ་ན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱོན་ཚུལ་ཡང་ཟུར་ལྟོས་ལེབ་མཐོང་གིས་བསྟན་ཡོད་ལ། འདིའི་ཐད་གསར་བརྗེ་སློབ་དཔོན་ཨེན་ཀེ་སིས་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་སོ་སོའི་ཐོག་མའི་རྒྱལ་ཕྲན་དང་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱོན་ཚུལ་སོགས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བཏང་ནས་གནའ་རབས་སྤྱི་ཚོགས་ལོ་རྒྱུས་ལ་སྤྱི་བསྡོམས་ཤིག་གནང་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། “དེ་ཚེ་རིགས་རྒྱུད་ལམ་ལུགས་ལ་ནུས་པ་མེད་པར་གྱུར་ཚེ། སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས་⑩དང་དེའི་བྱས་འབྲས་སུ་བྱུང་བའི་གྲལ་རིམ་གྱིས་གཏོར་ཞིང་། གྲལ་རིམ་དེ་ཡང་མཐར་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ཚབ་བྱས་སོ།།”⑾ཞེས་གསུངས་པ་ལས། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ལས་བགོས་ཏེ་ཞིང་ལས་བྱུང་བ་ན་རིམ་གྱིས་འབྲོག་ལས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་གཉིས་སོ་སོར་དར་བ་དང་བསྟུན། མཐར་གྲལ་རིམ་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱང་ཐོན་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་པས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོའི་དགོངས་པ་དང་གསར་བརྗེ་སློབ་དཔོན་དག་གི་རིག་པའི་རྣམ་བཞག་གང་ལ་གཞིགས་ནའང་། ཐོག་མར་གཏན་སྡོད་ཆགས་པ་ལས་ཞིང་ལས་བྱུང་བ་ན། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ཆེ་ཆུང་དུ་མ་དང་ལམ་ལུགས་གང་མང་ཆགས་མཐར་རྒྱལ་ཁབ་ཚུགས་ཤིང་རྒྱལ་པོ་ཡང་འབྱུང་བ་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཐུན་མོང་གི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཏུ་འདུག བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དང་མར་ཁེ་སིའི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་སྟེང་ནས་ཐོན་པའི་མ་གྲོས་གཅིག་མཐུན་གྱི་བཤད་ཚུལ་འདི་ལ། ད་སྔའི་གནའ་རྫས་རྟོག་དཔྱོད་མཁན་པོས་ཀྱང་དངོས་ཡོད་བདེན་དཔང་གིས་བདེན་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡོད་ཚུལ་ནི། ཞིང་ལས་བྱུང་བ་དང་མཉམ་དུ་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་བྱུང་བའི་འགོ་བརྩམས་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་ཞིང་ལས་ཀྱི་ཆུ་འདྲེན་མ་ལག་གི་ལས་གཞིའི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྩ་འཛུགས་དང་སྒྲིག་གཞི་ཆེ་ཆུང་རིམ་པ་ལྟར་ཆགས་པར་བཤད་དེ། 《གནའ་རྫས་རིག་པའི་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པ་ལས། “ཞིབ་འཇུག་གང་མང་ལས་བསྟན་པ་ནི། ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་ཤེས་རིག་ནི་མིའི་ལག་བརྟེན་ཆུ་འདྲེན་མ་ལག་གི་ལས་གཞིས་ལས་བསྐྱེད་བསྲིང་བྱས་ནས་ཐོན་པར་མངོན་ཏེ། གནའ་རྫས་རྒྱུ་ཆ་ལས་གསལ་བ་ལྟར་ན། ཐོག་མར་ཆུ་བོ་གཉིས་བཞུར་རྒྱུད་དུ་བྱུང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་རྩ་འཛུགས་གསར་བ་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་ཡིན་ཏེ། དེ་ནི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་དུ་ཆུ་གཏོང་བ་དང་འདྲེན་པ། ཆུ་རྐ་སྲུང་སྐྱོབ་ལ་སོགས་ཀྱི་ཞིང་ལས་འཚོ་བར་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ལས་གཞི་ཕན་ཚུན་བར་རམ་འདེགས་ལེགས་པོ་འོང་བའི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་ཐོན་པ་ཡིན་ཞིང་། ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་བྱུང་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་འདིས་མཐར་གྲོང་ཁྱེར་ལྟེ་གནས་སུ་བྱས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཆགས་པར་སྔོན་འགྲོའི་བགྲོད་ལམ་བཏིང་།”⑿ཞེས་གསལ་བོར་འཁོད་པ་ལྟར་ལགས་སོ།།
གོ་ལ་སྒང་ཧྲིལ་བོའི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ཚུལ་དེ་ལྟ་བུའི་སྒོ་ནས་ཐོན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་རྗེ་ལ་སྔ་བ་དག་ཐོག་མར་བྱུང་བའི་ཡུལ་དུས་སོགས་ག་འདྲ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། དེ་ཡང་མི་ལོ་5000ཡི་སྔོན་ཙམ་ལ་ཡ་གླིང་ནུབ་མ་དང་རྒྱ་གར་གང་གའི་ཆུ་བོའི་འགྲམ་རྒྱུད་སོགས་སུ་ཐོག་མར་བྱུང་ཡོད་པར་བཤད་དེ། 《འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་དེབ་ཏུ། “ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་3000ལྷག་གི་ལོ་ལ། ཧྥེ་གླིང་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཉིས་ལོ་ཆུ་བོའི་བཞུར་རྒྱུད་དང་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་འགྲམ་རྒྱུད། ཡ་གླིང་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཆུ་བོའི་བཞུར་ཡུལ། ཡ་གླིང་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་རྨ་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་རིམ་པ་ལྟར་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་དར་བའི་རྒྱལ་ཁབ་བྱུང་ཞིང་། མི་རྣམས་ཀྱིས་དེ་དག་ལ་གནའ་རབས་ཤེས་རིག་དར་བའི་རྒྱལ་ཁབ་བཞི་ཞེས་སུ་འབོད།”⒀ཅེས་འཁོད་པ་ལྟར་དེང་གི་འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཕལ་ཆེ་བར་གྲགས་ཆེ་ཞིང་། བྱེ་བྲག་ཡུལ་དེ་དག་ཏུ་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱུང་ཚུལ་ཐད་ཀྱང་ལོ་རྒྱུའི་ཡིག་ཆ་རུ་འདི་ལྟ་སྟེ། 《ནུབ་ཕྱོགས་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་》ཞེས་པ་ལས་“ད་བར་དུ་རྙེད་པའི་གནའ་རྫས་ཞིབ་འཇུག་ལས་ཤེས་པ་ནི་(དེང་གི་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་)སུའུ་མེ་འར་⒁(苏美尔)ཞེས་པའི་མི་རིགས་ནི། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་ལས་གྲོང་ཁྱེར་ཤེས་རིག་གསར་གཏོད་བྱེད་མཁན་ཆེས་སྔ་ཤོས་ཡིན་པ་རྒྱུ་ཆ་གང་མང་གིས་བདེན་དཔང་བྱས་ཡོད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་3500ཡི་ལོ་ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་3100ཡི་ལོའི་བར་ཏུ་སུའུ་མེ་འར་མིས་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་ཤིང་། རྒྱལ་ཕྲན་བཙུགས་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གསར་གཏོད་བྱས་ཡོད།”⒂ཅེས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེར་སུའུ་མེ་འར་མིས་དབང་སྒྱུར་བའི་མི་ལོ་900ཡི་རིང་སྒེར་ཚུགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་བྱུང་ཞིང་། རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་ལས་“བུའུ་ཨར་ཞེས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་རྒྱལ་རབས་དང་པོའི་སྐབས་(ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་2700ཡི་ལོ་)ཀྱི་ཅི་འར་ཇ་མེ་ཧྲིན་(吉尔伽美什)ཞེས་སུ་འབོད་པ་ནི་མིག་རྒྱང་ཆེས་རིང་བའི་རྒྱལ་བོ་ཞིག་ཡིན།”⒃ཞེས་སོགས་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་ལ། དེ་ལྟར་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་ཆགས་པའི་མཐར་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་བྱུང་ཞིང་སྤྱི་ལ་དབང་བའི་རྒྱལ་པོའང་བྱུང་ཡོད་པར་བཤད་དེ། 《འཛམ་གླིང་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་》ཞེས་པ་ལས་“རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་དུས་འཇུག་སྟེ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་མི་ལོ་2350ཙམ་ལ་སུའུ་མེ་འར་གྱིས་དབང་བཟུང་བའི་དུས་རབས་མཇུག་རྫོགས་ཤིང་ཨ་ཁཱ་ཏི་(阿卡德)ཞེས་པའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་དབང་སྒྱུར། ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་མི་ལོ་(2350-2000)སྐབས་ནི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་ཡུལ་ལ་མཚོན་ན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཀྱོག་མཚམས་ཞིག་ཡིན་ཏེ། དེ་ནི་གཅིག་གྱུར་དང་བཙན་རྒྱལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཆགས་འགོ་བརྩམས་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་རེད།”⒄ཅེས་བཤད་ཡོད་ཅིང་། འདི་ལས་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི་གོ་ལ་སྒང་འདིར་ཆེས་སྔ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་དང་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱལ་ཁབ། རྒྱལ་པོ་བཅས་ནི་མི་ལོ་ལྔ་སྟོང་གི་སྔོན་ལ་དེང་གི་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་ཡུལ་དུ་བྱུང་ཡོད་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་བཞིན་དུ་བོད་སྟོད་མངའ་རིས་དང་འདབས་ཉེ་བའི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་འདབས་(ད་ལྟ་པ་ཅི་སི་ཐན་གྱི་རྒྱལ་ཁོངས་སུ་གཏོགས་)སུ། གནའ་རབས་གྲོང་ཁྱེར་དང་རྒྱལ་ཁབ་ལ་སྔ་ཤོས་སུ་བགྲངས་པའི་རྒྱ་གར་གྱི་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱེར་200ལྷག་བྱུང་ཡོད་པར་བཤད་དེ། གཞན་ཡང་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཤར་མཐའ་ལས་རྨ་ཆུའི་བཞུར་ཡུལ་ཏུ་ཞ་དང་ཧྲང་། ཞིས་ཀྲིག ཁྲིན་ཆིག་བཅས་སུ་འབོད་པའི་ཀྲུང་གོའི་གནའ་རབས་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་འགའ་སྔ་ཕྱིར་བྱུང་བ་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་རུ་གྲགས་ཆེ་བ་ལས། མི་ལོ་4000ལྷག་གི་ཡར་སྔོན་ཙམ་ལ་ཐོག་མར་ཞ་རྒྱལ་རབས་ཆགས་པར་བཤད་དེ།《གནའ་རྫས་སྤྱི་བཤད་》ཅེས་པ་ལས། “བྲན་གཡོག་སྤྱི་ཚོགས་ཐོག་མར་ཆགས་པའི་དུས་ནི་ཕལ་ཆེར་ཞ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་ཡིན་ཏེ། དེ་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་21ནས་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་16ཡི་བར་གྱི་དུས་ལ་འཁེལ་ཡོད།”⒅ཅེས་བཤད་ཡོད། དེས་ན་གོང་གི་རྒྱུ་ཆ་འདི་དག་ལ་གཞིགས་ན། མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ནས་ལྔ་སྟོང་གི་ཡར་སྔོན་དུ་ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ས་ཆ་དང་། ལྷག་པར་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཁྱིམ་མཚེས་ལས་ལྷོ་རྒྱ་གར་གང་གའི་ཆུ་བོའི་འགྲམ་རྒྱུད་དང་། ཤར་རྒྱ་ནག་གི་རྨ་ཆུའི་བཞུར་རྒྱུད་བཅས་སུ་རིམ་པར་རྒྱལ་ཕྲན་དང་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱུང་བ་མ་ཟད། དེ་དག་གི་བྱུང་འཕེལ་ཡང་ཐད་ཀར་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་དང་འབྲེལ་ཡོད་པ་སོགས་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་མང་པོ་དང་གནའ་རྗས་དཔྱད་འབྲས་གཉིས་ལ་བཤད་ཚུལ་ཧ་ལམ་གཅིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་པའང་ཤེས་པར་བྱའོ།།
གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ཐོག་འཁོད་པའི་རྗེ་ལ་སྔ་བའི་སྐོར།
བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྣམས་སུ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བྱོན་ཚུལ་གྱི་སྐོར་མང་དུ་བསྟན་ཡོད་པ་ལས་གཞན། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་སུ་རྗེ་བོ་མང་པོ་བྱོན་ཚུལ་ཡང་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་པས། འདིར་ཡིག་ཆའི་ཐོག་འཁོད་པའི་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལུང་དུ་དྲངས་ནས་རགས་ཙམ་བཤད་པར་བྱ་བ་ལ།
གཅིག རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས། དེ་དག་གི་རྗེ་བོའི་སྐོར།
1.ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཐོག་འཁོད་ཡོད་ཚུལ་རགས་ཙམ་བཤད་པ། ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་འདུས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དུ་མིའི་རིགས་ཀྱི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་དང་དེ་དག་གི་རྒྱལ་ཕྲན། དེ་ནས་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱལ་པོ་སོགས་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གོ་རིམ་ལྟར་བོད་དུའང་དེ་ལྟར་བྱུང་ཡོད་ངེས་པ་ནི་མི་སྡེའི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཏུ་སྣང་ངོ་།། དེ་ཡང་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་མང་པོར། བོད་ཀྱི་ཡུལ་འདིར་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་སྔོན་དུ་མངའ་མཛད་བཅུ་གཉིས་དང་དེའི་ཡན་ལག་ཏུ་གྱུར་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ། ད་དུང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་སོགས་བྱོན་ཡོད་ལུགས་གསལ་བོར་འཁོད་ཡོད་དེ། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་》རྒྱས་པ་ལས། “གཞུང་ལས།དེ་ནས་གློ་བུར་རྒྱལ་བོ་བྱོན་ལུགས་ནི།། མཚན་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་སུ་གྲགས།། མ་བྱོན་གོང་ནས་དབང་མཛད་བཅུ་གཉིས་རྣམས།། རིམ་པར་བྱུང་བས་ཕྱོགས་བཞིའི་དགྲ་མ་ཐུལ།།”⒆ཞེས་དང་། 《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ་》ལས། “བོད་ཡུལ་གངས་རི་རྩེ་དགུའི་ལྗོངས་འདི་རུ།། སྤུར་རྒྱལ་གོང་དུ་མངའ་མཛད་དྲུག་ཏུ་བྱུང་།།”⒇ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། ཡང་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་》ལས་ “སྤྲེའུ་ཕྲུག་མིར་གྱུར་པ་དེ་རྣམས། མང་དུ་འཕེལ་ནས། བོད་ལ་དབང་བྱས་ཏེ། མ་སངས་སྤུན་དགུ། རྒྱལ་ཕྲན་ཉི་ཤུ་རྩ་ལྔ། རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཞི་བཅུས། རིམ་པར་དབང་བྱས་སྐད་དོ།”﹙21﹚དེ་བཞིན་《དེབ་ཐར་དམར་པོ་》ལས་ཀྱང་“བོད་ཀྱི་མི་རྣམས་བྱུང་སྟེ། མ་སངས་དཔུན་(སྤུན)དགུ། རྒྱལ་ཕྲན་ཉི་ཤུ་རྩ་ལྔ། རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཞི་བཅས་རིམས་ཀྱིས་དབང་བྱས་སྐད་དོ།།” ﹙22﹚ཞེས་སོགས་མང་དུ་གསལ་བ་ལྟར་ན་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་གོང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་གང་མང་བྱུང་ཡོད་པ་ནི་དོགས་པ་དང་རྩོད་པ་མེད་པ་ཞིག་རེད། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་རྒྱལ་ཁམས་བཅུ་བདུན་ཙམ་དང་གཞན་ཡང་ཞང་ཞུང་བྱ་རུ་ཅན་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་བྱུང་ཡོད་པ་སོ་སོའི་ས་མིང་དང་། མཁར་རྫོང། རྗེ་བློན་སོགས་ཀྱི་མཚན་ཐོ་དང་གྲངས་ཀ། ཐ་ན་སྐབས་དེའི་མི་སྡེའི་གནས་ཚུལ་དང་དམག་གྲངས་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་རྣམས། 《ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་》གཙོས་པའི་སྔོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་གང་མང་དུ་གསལ་བོར་ཐོན་ཡོད། དེ་ལ་《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་》དང་། 《བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་》སོགས་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཐོག་གསལ་བའི་ཡི་གེ་རྣམས་གཅིག་ཏུ་བཏུས་ཡོད་པ་ལས་འདིར་ཚིག་འགའ་དྲངས་ན་འདི་ལྟ་སྟེ། “རྒྱལ་པྲན་ཡུལ་ཡུལ་ན། མཁར་བུ་རེ་རེ་ན་གནསྟེ། རྒྱལ་པྲན་བགྱིད་པ་དང་། རྒྱལ་པྲན་གྱི་བློན་པོ་བགྱིད་པི་རབ་ལ། ཞང་ཞུང་ངར་པའི་རྫོ་པོ་ལིག་སྙ་ཤུར། བློན་པོ་ཁྱུང་པོ་སངས་རྗེ་དང་། སྟོང་ལོམ་མ་རྩེ་གཉིས།། མྱང་རོའི་པྱེད་ཀར་ན། རྗེ་རྩང་རྗེའི་ཐོད་ཀར།བློན་པོ་སུརུ་དང་གནང་གཉིས། ཡུལ་གནུབས་ཀྱི་གླིང་དགུའ་ན་རྗེ་གནུབས་རྗེའི་སྲིས་པ། བློན་པོ་རྨཻའུ་དང་གྲོ་གཉིས།། ཡུལ་མྱང་རོའི་ཤམ་པོ་ན། རྗེ་ལོ་ངམ་གྱི་བྲོམ་ཚ། བློན་པོ་གཉའ་དང་བྲེ་གཉིས།། ……།” ﹙23﹚ཞེས་སོགས་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་མ་བྱོན་པའི་གོང་དུ། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདིར་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོས་དབང་སྒྱུར་བའི་གནས་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད་དེ། དེའི་སྐབས་ཡུལ་རེ་རེ་ན་མཁར་རེ་རེ་དང་། མཁར་རེ་རེར་རྗེ་རེ་རེ། རྗེ་རེ་རེའི་འཁོར་ལ་བློན་པོ་གཙོ་བོ་གཉིས་རེ་བྱས་ནས་དབང་སྒྱུར་བའི་ཆབ་སྲིད་ལམ་ལུགས་ཀྱི་ངོ་བོ་རགས་ཙམ་བསྟན་ཡོད་དོ།། ཡང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་གྲས་སུ་བགྲངས་པའི་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་ཕྲན་ཏེ། དེང་གི་སྟོད་མངའ་རིས་གཙོ་བྱས་པའི་ཡུལ་ཁམས་ལ་མངའ་དབང་སྒྱུར་བའི་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་པོ་མང་པོ་བྱོན་པའི་ཚུལ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གཙོས་པའི་སྔོན་གྱི་ཡིག་ཆར་མང་པོར་ཐོན་ཡོད་ལ། ལྷག་པར་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་རྙིང་པའི་ནང་ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་དང་རྫོང་མཁར་མང་པོ་བྱུང་ཚུལ་ཅུང་ཞིབ་ཏུ་འཁོད་ཡོད། འདིའི་ཐད་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་ཆེན་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་རྩོམ་ལས་“དུས་རིམ་གོང་མའི་ནང་དུ་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་ཁམས་ལ་མངའ་དབང་བསྒྱུར་བའི་རྒྱལ་པོ་ཇི་ལྟར་བྱོན་ཡོད་པའི་ཚུལ་རགས་ཙམ་ཞིག་ནི་འཛམ་གླིང་གངས་ཏི་སེའི་དཀར་ཆག་ཚངས་དབྱངས་ཡིད་འཕྲོག་ལས་‘ཁྱད་པར་ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་གཙོས་པའི་ཡུལ་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ལ་མངའ་དབང་ཆེ་བའི་རྒྱལ་པོ་སྲིད་པ་གནམ་ནས་བསྐོས་པའི་ཞང་ཞུང་སྲིད་པའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེ་གུ་ལང་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། ཞུང་ཞག་ཟིལ་གནོན་རྒྱལ་པོ་རླབས་ཆེན་ཁྱུང་གི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། ཧྲི་དོ་གྱེར་སྤུངས་རྒྱལ་པོ་ཀང་ཀ་ཤེལ་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་གསུམ་ནི་གངས་རིན་པོ་ཆེའི་མདུན་རྒྱངས་རི་གཡུ་ལོ་ལྗོན་པའི་རྫོང་མཁར་དུ་ཆགས་སོ། དེ་ལྟར་དུའང་ཁྱུང་ལུང་རྒྱལ་བ་མཉེས་ཡུལ་དུ་སླས་ཀྲ་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་རིན་པོ་ཆེན་འོད་ཀྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། གྱུང་(རྒྱུང་)ཡར་མུ་ཁོད་རྒྱལ་པོ་གཞའ་ཚོན་འོད་ཀྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། ཀྱི་ལེ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་ཨུན་ཆེན་དུང་གི་བྱ་རུ་ཅན་དང་གསུམ་མོ། ཞང་ཞུང་པུ་མར་ཧྲིང་གི་ཡུལ་དུ་སྤུངས་རྒྱུང་གྱེར་གྱི་རྒྱལ་པོ་བྱེ་རུ་འོད་ཀྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་ཉེ་ལོ་ཝེར་ཡ་རྒྱལ་པོ་ཕྲ་མེན་འོད་ཀྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་གཉིས་སོ། ……’ཞེས་པ་ནི་ཞང་ཞུང་ན་གྲགས་ཆེ་བའི་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་བྱུང་ཡོད་པ་དང་རྒྱལ་རབས་དེ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱལ་ས་གང་དང་གང་དུ་ཡོད་པ་དང་། རྒྱལ་པོ་དེ་ཀུན་གྱིས། ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་དུ་གྲགས་པ་སྟེ། དེ་དུས་ཞང་ཞུང་གི་འབངས་སུ་གཏོགས་པའི་མི་ཚང་ཆིག་འབུམ་བརྒྱད་ཁྲིའམ་ཚིག་གཞན་གྱིས་བཤད་ན། མི་ཁྱིམ་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་ཅུ་ལ་མངའ་དབང་བསྒྱུར་ཡོད་པར་བསྟན་ཅིང་།”﹙24﹚ཞེས་སོགས་སྔོན་གྱི་ཡིག་རྙིང་ཐོག་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་བྱོན་ཚུལ་འཁོད་ཡོད་པ་འདིར་ལུང་དུ་དྲངས་ཡོད་པ་ལྟར་ལགས་སོ།།
2.རྒྱལ་ཕྲན་དག་གནས་པའི་ཡུལ་དང་དུས་བཤད་པ། འོ་སྔོན་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་རིགས་ནི་དུས་ནམ་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེ་ན།རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་ཆེན་ནམ་མཁའི་ནོར་བུས།“རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་དང་བཞི་བཅུའམ་ཞེ་གཉིས་སོགས་སུ་གྲགས་པ་དེ་རིགས་ནི་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་ཁམས་དེར་མངའ་དབང་ཆེ་བའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ནོར་འཛིན་དུ་གྲགས་པ་དེ་བྱུང་ནས་རིམ་གྱིས་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་གཙོས་པའི་རྒྱལ་པོ་མང་པོ་ཞིག་བྱུང་བ་དེ་སྙེད་ཀྱི་རིང་། གངས་རི་ར་བས་བསྐོར་བའི་ལྗོངས་ཆེན་པོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་མི་སྡེ་དང་རྗེ་བོའི་རིགས་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་ཞིག་བྱུང་མྱོང་ཡོད་པ་དེ་རྣམས་ལ་ཟེར།”﹙25﹚ཞེས་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་རྣམས་ནི་དུས་མཉམ་གཅིག་ལ་བྱུང་བར་བཞེད་ཅིང་། ཡང་ཞང་ཞུང་བྱ་རུ་ཅན་གྱི་རྒྱལ་རབས་དེ་ནམ་བྱུང་བའི་ཐད་དུ་ཁོང་གིས་འདི་ལྟར་བཀོད་དེ། “ལོ་གྲངས་སུམ་སྟོང་དགུ་བརྒྱ་འདས་པའི་དུས་སུ་བལྟམས་པའི་གཤེན་རབས་མི་བོ་ཆེའི་སྦྱིན་བདག་ཞང་ཞུང་སྲིད་པའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེར་རྗེ་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་ཞེས་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་རབས་སུ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་པའི་རྒྱལ་པོ་དེ་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དབུ་འཛུགས་དགོས།”﹙26﹚ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་ན། ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་པོ་ཐོག་མ་དང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་རྗེ་བོ་ཐོག་མ་དག་ནི་ད་ནས་ཡར་བརྩིས་ན་མི་ལོ་སུམ་སྟོང་དགུ་བརྒྱའི་སྔོན་ཙམ་ལ་འཁེལ་ཡོད་པའང་ཤེས་སོ།། དེས་ན་དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་ནས་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་བར་ཧ་ལམ་མི་ལོ་ཉིས་སྟོང་གི་རིང་། རིམ་བཞིན་བྱུང་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་དག་ས་ཆ་ཡུལ་གྲུ་གང་དག་ལ་ཁྱབ་ཡོད་དམ་ཞེ་ན། དེ་ལ་བཤད་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་འགའ་ཡོད་པ་ལས། དེང་གི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་འགའ་ཤས་ཀྱིས་དབུས་དང་གཙང་གི་ས་ཁོངས་ལས་ཕར་བརྒལ་མེད་པར་བཤད་དེ། ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན་ལགས་ཀྱིས་“རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ནི་ཕལ་ཆེར་དབུས་གཙང་གཉིས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་འདུས་”﹙27﹚ཞེས་གསུངས་པ་བཞིན་ཡིན་མོད། ཡིན་ཡང་《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་》﹙28﹚དང་《བོད་ཀྱི་གནའ་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་གླེང་》﹙29﹚གཉིས་སུ་སོ་སོར་ཡུལ་མིང་ཐོགས་ཚུལ་ལ་གཞིགས་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་དག་དེང་གི་སྟོད་མངའ་རིས་དང་གཙང་། རྒྱལ་རྩེ། ལྷ་ས། འཕན་ཡུལ། ལྷོ་ཁ། ཡར་ལུང་ཁུལ། ཉིང་ཁྲི། ཀོང་པོ། དྭགས་པོ། ཡར་འབྲོག་ཁུལ། མདོ་སྟོད་སོགས་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་མང་པོར་ཁྱབ་ཚུལ་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་པ་ཧ་ལམ་གཅིག་ཏུ་མཐུན་ལ། གོང་གི་ཆེད་མཁས་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལས་ཐོན་པའི་རྒྱུ་ཆ་འདི་དག་གཞིར་བཟུང་ན་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་སྔོན་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་ཆགས་འགོ་བརྩམས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་རིམ་གྱིས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་མོ་ཆེར་ཁྱབ་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ།
གཉིས། སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་རགས་ཙམ་བཤད་པ། དེ་ཡང་ཞིང་ཕྱུགས་ལས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་སོགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས། ད་རུང་ལས་བགོས་དེ་དག་དང་བསྟུན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་རྩ་འཛུགས་དང་ལམ་ལུགས་སོགས་རིམ་པར་ཐོན་པ་སོགས་ཕྱི་ནང་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་ངེས་ཅན་ཞིག་འཛོམས་ན། ད་གཟོད་སྤྱི་ཚོགས་གང་ཞིག་ཤེས་རིག་དང་གྲལ་རིམ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་པ་ནི། རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དང་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས་བཅས་སུ་གསལ་བོར་བསྟན་འདུག ད་སྔ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིར་བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ཁ་རུབ་གཙོ་བྱས་པའི་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་མང་པོ་རྙེད་ཡོད་པ་ལས། ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་ཡོ་བྱད་སྣ་མང་དང་འབྲུ་རིགས། སྒོ་ཕྱུགས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་རུས་པ་སོགས་འབོར་ཆེན་ཐོན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ད་རུང་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་ཞིང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་རིག་གནས་ཀྱིས་ཀུན་ནས་ཕྱུག་པའི་རུས་ཆས་དང་རྫ་ཆས། ལྕགས་ཆས་སོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཡོ་བྱད་དང་རྒྱན་ཆ་སོགས་གང་མང་ཐོན་པ་ལས། ད་ནས་ཡར་བརྩིས་ན་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་དང་ལྔ་སྟོང་གི་གོང་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིར་ཡང་ཞིང་ཕྱུགས་ལས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་ཀྱི་ལས་ཀ་སོགས་རྒྱ་ཆེར་དར་ཡོད་པར་མངོན་པས། སྐབས་དེར་ལས་ཀ་དེ་དག་གི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་འབྱུང་ངེས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས་དང་རྩ་འཛུགས། སྡེ་ཤོག་གི་ལམ་ལུགས་གང་འཚམ་ཡང་ཡོད་འོས་པ་ནི་སུས་ཀྱང་བསྙོན་དུ་མེད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཏུ་འདུག ཚད་འདི་ནས་བལྟས་ན་མ་མཐའ་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་གི་སྔོན་ནས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདི་ཡང་ཤེས་རིག་དང་གྲལ་རིམ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་པར་ཕྱི་དངོས་པོའི་ཆ་ནས་ཆ་རྐྱེན་འཛོམས་ཡོད་པར་སྣང་ངོ་།། དེ་ཡང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན་ཕལ་ཆེ་བ་ལྕགས་ཆས་དུས་རབས་ལ་ཐོན་དུས་ད་གཟོད་རྒྱལ་ཁབ་བྱུང་བར་བཤད་དེ། 《འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་(གནའ་རབས་ལེའུ་)》ཞེས་པའི་རྒྱ་ཡིག་གི་དེབ་ཅིག་ལས་“ས་ཆ་སོ་སོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་སྐྱེ་ཁམས་ཁོར་ཡུག་ལ་སོགས་ཀྱི་ཕྱི་ཡུལ་གྱི་ཆ་རྐྱེན་མི་གཅིག་པར་བརྟེན། གདོད་མའི་སྤྱི་ཚོགས་ཐོར་ནས་གྲལ་རིམ་སྤྱི་ཚོགས་ཆགས་པའི་དུས་ཚོད་དང་གནས་ཚུལ་ཡང་གཅིག་ཏུ་མ་ངེས་ཏེ། ཡ་གླིང་ནུབ་མའི་ཆུ་བོ་གཉིས་བཞུར་ཡུལ་དང་ཨེ་ཅི། མེ་གླིང་དཀྱིལ་མ་དང་ལྷོ་མ་བཅས་སུ་ལྕགས་རྡོ་མཉམ་བཀོལ་གྱི་དུས་རབས་ནང་རིགས་རྒྱུད་ལམ་ལུགས་ཐོར་ཞིག་ཏུ་སོང་ནས་རྒྱལ་ཁབ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། ཀྲུང་གོ་དང་རྒྱ་གར། གྷི་རི་སིའི་འེད་ཆིན་མཚོའི་ས་ཁུལ་བཅས་སུ་ལྕགས་ལི་མའི་དུས་རབས་ནང་གྲལ་རིམ་སྤྱི་ཚོགས་སུ་གོམ་པ་སྤོས་ཡོད་ལ། རོམ་དང་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་མང་ཆེ་ཤས་ནི་ལྕགས་ཆས་དུས་རབས་ནང་ད་གཟོད་དཔལ་ཡོན་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་སླེབས་ཡོད།” ﹙30﹚ཅེས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་པ་ལས་ཤེས་ཐུབ། དེས་ན་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་གཞན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རིམ་གྱི་ཆོས་ཉིད་ལྟར་བོད་དུའང་ལྕགས་ཆས་ཀྱི་དུས་རབས་ལ་ཐོན་དུས་ཤེས་རིག་དང་གྲལ་རིམ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ཡོད་ཅེས་བཤད་ན་མི་ཆོག་པ་མེད་དོ།། འོ་ན་ལྕགས་ཆས་ཀྱི་དུས་རབས་དེ་བོད་དུ་ཧ་ལམ་དུས་ནམ་ཞིག་གི་ཚེ་བྱུང་ཡོད་པ་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། ད་སྔའི་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་ལ་གཞིགས་ན། མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་ལྕགས་རིགས་བཀོལ་སྤྱོད་དང་བཙོ་སྦྱང་གི་དུས་ཚོད་ནི་ཅུང་སྔ་བར་བཤད་དེ། བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་ཆེད་མཁས་པ་ཞབས་དཀར་དབང་འདུས་ཀྱི་《མི་ལོ་40རིང་གི་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་》ཞེས་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཆེད་རྩོམ་ལས། “1990ལོ་ནས་1992ལོའི་བར་དུ་ལྷ་སའི་ཆུ་ཀོང་གནའ་ཤུལ་ལ་སྔོག་འདོན་བྱས་པ་ལས། ཨང་རྟགས་H12ཅན་གྱི་སྔ་མའི་རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་གྱི་ཐལ་སྤུངས་ཁྲོད་ལོ་མའི་དབྱིབས་ཅན་གྱི་ཟངས་ཀྱི་མདའ་མགོ་ལེབ་མ་ཞིག་རྙེད་ཡོད། བརྟག་དཔྱད་བརྒྱུད་ཤེས་གསལ་ལྟར་ན་ཟངས་ཀྱི་མདའ་མགོ་ཚད་གཞི་ཅན་དེའི་རྒྱུ་ལི་མ་(锡青铜)ནི་བཙོ་སྦྱང་བྱས་པ་ལས་ཐོན་པས། བླུགས་པའི་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་མདའ་མགོ་དབྱིབས་དེ་བཟོས་པ་ལས། རྡུང་ནས་གྲུབ་པ་མ་ཡིན་ནོ།། དེ་ཡང་ཆེད་མཁས་པས་གནའ་ཤུལ་དེར་ད་སྔའི་བར་མི་ལོ་3750འམ་ཡང་ན་མི་ལོ་3500ཡི་ལོ་རྒྱུས་དང་ལྡན་པར་འདོད་མོད། ཕལ་ཆེར་ཁོ་ཚོས་ཚོད་དཔག་ལས་ཐོན་པའི་དུས་ཀྱི་སྔ་འཕྱིའི་ལོ་ཚིགས་དེ་ད་རུང་ཡར་འདེད་ཐུབ་པའི་ཆེས་སྔ་བའི་དུས་ཚོད་མ་ཡིན་པར་གཞིར་བཞག་ནས། དེའི་ལོ་ཚིགས་ཆེས་སྔ་བ་ལ་ད་སྔའི་བར་མི་ལོ་4000འགོར་ཡོད་པའི་སྟེང་འདེད་ཆོག་པ་ཡིན། དེས་ན་སྐབས་དེར་(ལྷ་སའི་ཆུ་ཀོང་གི་སྡོད་མི་ཚོས་)བཀོལ་བའི་ལྕགས་ལི་མ་བཙོ་སྦྱང་གི་ལག་རྩལ་དེས་གནའ་ཤུལ་དེའི་སྡོད་དམངས་ཚོ་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་ལྕགས་ལི་མའི་དུས་རབས་ཀྱི་སྒོ་ཐེམ་ལ་གོམ་པ་སྤོས་ཡོད་པའང་གསལ་བོར་བསྟན་འདུག་གོ་”﹙31﹚ཞེས་གསལ་བོར་བཤད་ཡོད། དེས་ན་བོད་དུ་ལྕགས་ལི་མའི་དུས་རབས་བྱུང་ནས་ད་བར་ཕལ་ཆེར་མི་ལོ་4000འགོར་ཡོད་ཅེས་པ་དང་། ཡང་བོན་གྱི་ཡིག་ཆ་དང་དེང་གི་བོད་རིག་པའི་ཆེད་མཁས་པ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུས་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་ཐོག་མ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེ་དང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བྱུང་ནས་ད་བར་མི་ལོ་3900ལྷག་འགོར་ཡོད་པར་བཤད་ཚུལ། ད་རུང་ད་སྔའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་ལྟར་ན་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་དང་ལྔ་སྟོང་གི་གོང་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིའི་ས་ཁུལ་མང་པོར་ཞིང་ཕྱུགས་ལས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་རྒྱ་ཆེར་དར་ཡོད་ཚུལ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད་པ་དང་བཅས་གསུམ། སོ་སོའི་དུས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཧ་ལམ་གཅིག་ཏུ་འཁེལ་ཡོད་པར་མཐོང་། རྒྱུ་མཚན་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་མ་མཐའ་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་གི་གོང་ཙམ་ལ་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་ཁུལ་འདི་ཤེས་རིག་དང་གྲལ་རིམ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་ཡོད་པའི་ཚུལ་ལ། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དང་ད་སྔའི་གནའ་རྫས་དཔྱད་འབྲས། དངོས་ཡོད་བདེན་དཔང་བཅས་ཀྱིས་ཕན་ཚུན་བདེན་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་འདུག་པ་འདི་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་ལ་དོན་སྙིང་བླ་ལྷག་ཏུ་ལྡན་ནོ།།
དེ་ལྟར་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ཙམ་གྱི་གོང་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདིར་ཤེས་རིག་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་པར་ཕྱི་དངོས་པའི་ཐད་ནས་མཐུན་རྐྱེན་གང་མང་པོ་འཛོམས་ཡོད་པ་འདིས། ནང་གི་དངོས་པོའི་ཆ་ནས་ཀྱང་མཐུན་རྐྱེན་གང་འཚམ་བསྐྲུན་ངེས་པ་ནི་དངོས་པོ་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་སྤྱིའི་ཆོས་ཉིད་ཉག་ཅིག་རེད། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གཞིར་བཟུང་ན་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་རང་སྟེང་ལའང་འབྲས་བུ་གང་ཞིག་མངོན་པར་ཐོན་བྱེད་ཀྱི་ནང་གི་རྒྱུ་སྟོབས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཐོན་ཡོད་པ་ཟུར་ལྟོས་ལེབ་མཐོང་དུ་སྣང་སྟེ། དེ་ཡང་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཐོག་གསལ་བོར་འཁོད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས་དེ་དག་རང་སྟེང་གི་ཁྱད་ཆོས་འགའ་ཞིག་སྟེ། རྒྱལ་ཕྲན་སོ་སོར་ཡུལ་དང་མཁར། རྗེ་བློན་སོགས་ཅི་ལྟར་ཡོད་ཚུལ་གྱི་མིང་ཐོ་གསལ་བོ་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། སྐབས་དེར་རྗེ་བོ་དང་བློན་འབངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་མངོན་གསལ་ཡིན་པས་གྲལ་རིམ་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་ཡོད་པ་ལ་ཐེ་ཚོམ་མེད་པ་ཞིག་རེད། དེང་གི་བོད་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཆེད་མཁས་པ་དག་གིས་དེའི་ཐད་ཉམས་ཞིབ་གང་མང་གནངས་ཡོད་ལ། ཕལ་ཆེ་བའི་འདོད་ཚུལ་ཡང་ཧ་ལམ་གཅིག་ཏུ་འཁེལ་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། བོད་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚ་བར་ཁ་ངག་དཀོན་གྱིས་“སྐབས་དེ་དུས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཡང་གྲལ་རིམ་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སམ་ཤེས་རིག་དར་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན་པར་སེམས།” ﹙32﹚ཞེས་དང་། ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན་འགོས་ཀྱིས་“སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་གྲལ་རིམ་སྤྱི་ཚོགས་སུ་མངོན་པར་སླེབས་ཡོད་པར་སྙམ། རྒྱུ་མཚན་ནི་གྲལ་རིམ་གྱི་དབྱེ་བ་གསལ་ཞིང་འགལ་བ་ཛ་དྲག་ཡིན་པ།”﹙33﹚ཞེས་དང་། གཞན་ཡང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་ཧོ་བེ་(霍巍)རུ་འབོད་པས་“ཡིག་ཆའི་ཐོག་བཀོད་པ་ལྟར་ན་རྒྱལ་ཕྲན་རེ་རེར་མཁར་བུ་རེ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཁྱད་པར་དུ་རྗེ་དང་བློན་ཡང་བྱུང་ཡོད་པ་འདི་ལ་ལྟོས་ན།སྐབས་དེར་དཔལ་ཡོན་ལྡན་པའི་དུས་རབས་སུ་བསྐྱོད་ཡོད་པར་ཐེ་ཚོམ་ཅི་ཡང་མེད་”﹙34﹚ཅེས་སོགས་བློ་གཟུ་བོར་གནས་པའི་སྒོ་ནས་སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་ལ་སྡོམ་ཚིག་གསལ་བོར་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟར་རོ།། མདོར་ན་ད་ནས་ཡར་བརྩིས་པའི་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་གོང་ཙམ་ལ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིར་ཡང་ཡུལ་གཞན་དང་འདྲ་བར་ཤེས་རིག་དང་གྲལ་རིམ་ལྡན་པའི་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བསྐྱོད་ཡོད་པར་ཕྱི་ནང་གི་ཆ་རྐྱེན་མང་པོ་འཛོམས་ཡོད་པའི་ཚུལ་ལ། ད་སྔའི་གནའ་རྫས་ཆེད་མཁས་པ་དང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོ་མ་གྲོས་གཅིག་མཐུན་ངང་དགོངས་པ་གཅིག་ལ་བབས་ཡོད་པར་འདུག་གོ།
གསུམ། རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་སྐོར། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རུ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་མང་དུ་ཆགས་པ་རྣམས་ཕན་ཚུན་འཐབ་ཅིང་རྩོད་པས་སིལ་མ་མང་དུ་གྱེས་པའི་དུས་མཇུག་ཙམ་ཞིག་ལ་བྱོན་པར་བཤད་དེ། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་》ལས། “དེ་ནས་(རྗེ་གཉའ་ཁྲི་)བཙན་ཐང་སྒོ་བཞིར་བྱོན་པས། དེའི་དུས་སུ་བོད་འདིར་སྤྲེའུ་རྒྱུད་རྣམས་བདུད་དང་། གནོད་སྦྱིན་ལ་སོགས་པ་མངའ་མཛད་རིམ་པ་བདུན་གྱི་ཐ་མ་ལ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་བུའམ་བཅུ་(གཉིས་)རྒྱལ་ཕྲན་མོ་ལ་སོགས་པས་དབང་བྱས་ནས། གཅིག་ཟེར་ལ་གཅིག་མི་ཉན་ཏེ། མ་འཆམས་པས་དམངས་རྣམས་མནར་ནས་བརྡུངས་(གདུངས་)པ་ལ།”﹙35﹚ཞེས་དང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་སོགས་ལས་བཏུས་པའི་《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས་》ཞེས་པ་ལས་“གནའ་ཡུལ་ཡུལ་ན་རྒྱལ་པྲན་དང་། བློན་པོ་འདི་ལྟར་བབ་སྟེ། མྱི་མང་གི་རྗེ། ཡུལ་ཆེའི་བདག་བྱེད་བྱེད་པ་ལས། རྒྱལ་པོ་བཙན་བ་དང་། བློན་པོ་མཛངས་བ་དཀུ་ཆེ་བ་རྣམས་ཀྱིས། གཆིག་གིས་གཆིག་བརླགསྟེ། འབངས་སུ་བཀུག་ན།མཐའ་མ་འོ་ལྡེ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་དབུ་རྨོག་མ་ཐུབ་སྟེ། མཐར་ནི་ལྷ་ནར་གྱིས་མནརད། ཐུན་ནི་རྗེ་ཐུན་གྱིས་བཐུན་ཏེ་བཀུག་གོ།”﹙36﹚ཞེས་སོགས་འཁོད་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། སྐབས་དེར་རྒྱལ་ཕྲན་མང་དུ་གྱེས་ནས་ཕན་ཚུན་འཐབ་ཅིང་རྩོད་པའི་ཁྲོད། ཡུལ་ཡར་ལུང་གི་བོད་ཀ་གཡག་དྲུག་གི་ཚོ་ཁག་རྣམས་ལ་སྤྱིའི་རྗེ་བོ་མེད་པས་གཞན་གྱི་གནོད་འཚེ་དང་སྡུག་བསྔལ་ལས་ཐར་ཆེད། ཁོ་ཚོས་ཀྱང་རང་སྡེ་སྐྱོང་ཞིང་གཞན་སྡེའི་མགོ་གནོན་ཐུབ་པའི་སྤྱིའི་རྗེ་བོ་ཞིག་བཙལ་ངེས་པ་ནི་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གདམ་ཀ་ཞིག་ཏུ་ངེས་སོ།། 《ཞང་བོད་ཏི་སེ་འོད་》དང་བོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རུ་འཁོད་པ་ལྟར་ན། རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བྱོན་པའི་དུས་ནི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདིར་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དང་ཞང་ཞུང་སྲིད་པའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེ་བྱུང་པའི་རྗེས་སུ། ཕལ་ཆེར་མི་ལོ་ཆིག་སྟོང་དྲུག་བརྒྱ་ལྷག་འདས་པའི་སྐབས་ཙམ་ལ་(སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་4ནས་3པའི་སྐབས་)འཁེལ་དགོས་པར་འདུག བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། སྤྱིར་མིའི་རིགས་ཀྱི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱོན་ལུགས་ལ་རིགས་འགའ་ཡོད་པར་འདོད་དེ། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》ལས་“མིའི་རྒྱལ་པོ་ལ་ཡང་། གདུང་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་། བསྐོས་པའི་རྒྱལ་པོ་དང་། ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་། གློ་བུར་གྱི་རྒྱལ་པོ་བཞི་ཡིན་ནོ།།”﹙37﹚ཞེས་འབྱུང་བ་ལས། སྐབས་དེར་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བྱོན་ལུགས་ནི།《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང ་》རྒྱས་པ་ལས། “གཞུང་ལས། དེ་ནས་གློ་བུར་རྒྱལ་བོ་བྱོན་ལུགས་ནི།། མཚན་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་སུ་གྲགས།།”﹙38﹚ཞེས་གསལ་བ་ལྟར། གདུང་རྒྱུད་བྱུང་བའམ་གཞན་གྱིས་བསྐོས་པ་སོགས་མ་ཡིན་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་དཔའ་རྩལ་དང་བློ་གྲོས། དབང་སྡུད་སོགས་ཀྱི་ནུས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་མིའི་རྗེར་གྱུར་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། དེ་ལྟར་བྱོན་པའི་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རུ་དམིགས་གསལ་གྱི་ངོས་འཛིན་དང་གདེངས་འཇོག་བྱས་ཡོད་པའི་ཚུལ་ནི། 《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ་》རུ་“བོད་ཀྱི་རྗེ་དང་རྒྱལ་པོ་ལ་རྗེ་གཉའ་ཞབས་དྲུང་ཁྲི་བཙན་པོ་དེ་སྔ་བ་ཡིན་ནོ།།”﹙39﹚ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་》ལས།“གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོར་ཐམས་ཅད་མཐུན་ནོ།། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་འདི་ཉིད་ཡིན་ནོ།།”﹙40﹚ཞེས་དང་། 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་》དུ་“རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཟེར་ཏེ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་དེ་ཡིན་ནོ།།”﹙41﹚ཞེས་འབྱུང་ལ།《དེབ་དམར་》ལས་“གཉའ་བར་ཁྲི་ལ་བཏེག་སྟེ་རྒྱལ་པོར་བཀུར་བས་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་གྲགས་ཏེ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་ཡིན་ནོ།།”﹙42﹚ཞེས་སོགས་མང་དུ་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡིན་པར་ཐམས་ཅད་དགོངས་པ་གཅིག་ཏུ་བཞེད་ཅིང་། ད་ལྟའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཕལ་མོ་ཆེས་ཀྱང་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དག་ཏུ་འཁོད་པའི་“རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་པའི་ཚིག་འདིའི་རྗེས་འབྲངས་ནས། བོད་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་པ་ནི་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་ཤིག་ཏུ་ཆགས་འདུག འདིའི་ཐད་མཁས་པའི་དབང་པོ་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ཚང་གིས་ཀྱང་“བོད་སྤྱི་ལ་དབང་བའི་རྒྱལ་པོའི་ཐོག་མ་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡིན་ཏེ། རྒྱལ་པོ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་གྲགས་སོ།།”﹙43﹚ཞེས་སྔོན་གྱི་བཤད་ཚུལ་ཇི་བཞིན་གསལ་བར་གསུངས་ཡོད་ཅིང་། རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ལ་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་གཡང་མོ་མཚོ་ལགས་ཀྱི་《གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག་》ཅེས་པ་ལས། “བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་བཞག་ལ་ངེས་ཤེས་བསྐྱེད་དགོས་ན་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་མ་འབྲེལ་བར་བཤད་དཀའ་ལ། བོད་ལ་རྗེ་བོའི་རྣམ་པ་དང་རྗེ་འབངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་བྱུང་ནས་རྒྱལ་པོའི་ལམ་ལུགས་དར་བ་ནི་རྒྱལ་པོ་འདི་དང་འབྲེལ་བས།”﹙44﹚ཞེས་སྡོམ་ཚིག་དང་གདེངས་འཇོག་གནང་ཡོད་པ་དང་བཅས་སོ།།
གསུམ་པ། བོད་ཅེས་པའི་ཡུལ་ཉི་ཚེ་བའི་མིང་ཞིག་ཡུལ་གྲུ་སྤྱིའི་མིང་དུ་ཐོགས་ཚུལ།
སྤྱིར་མ་བྲག་སྲིན་མོ་དང་ཕ་སྤྲེའུ་བྱང་སེམས་གཉིས་ལས་མིའི་འགྲོ་བ་མཆེད་པར་གྲགས་པས་ཡུལ་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཀྱི་མགོ་ནག་བོད་མི་རྣམས་ནི་ཤ་རུས་གདུང་རྒྱུད་གཅིག་ཏུ་ངེས་ནའང་། དེང་གི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདི་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་དང་པོ་ཉིད་ནས་བོད་དུ་འབོད་པ་མ་ཡིན་ཏེ། དེ་ཡང་སྔ་ཕྱིའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལ་ལྟོས་ན་མངའ་མཛད་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་དུས་རབས་སུ་སོ་སོར་མིང་གི་འབོད་སྟངས་མི་གཅིག་པ་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེར་བོད་ཁམས་གླིང་དགུ་དང་བོད་ཁམས་གཡག་དྲུག་ལ་སོགས་ལས་བོད་ཅེས་པའི་མིང་བརྡ་ཞིག་ཐོག་མར་བྱུང་ཡོད་པ་གསལ་ཞིང་། ལྷག་པར་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་མང་ཏུ་གྱེས་པའི་མཇུག་ཏུ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་ཡུལ་ཡར་ལུང་ཁོག་ལ་ཆགས་པའི་བོད་ཀ་གཡག་དྲུག་གི་ཚོ་ཁག་རྣམས་ཀྱི་སྤྱིའི་རྒྱལ་པོར་བྱོན་པ་ནས་སྤུར་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་བྱུང་བར་བརྟེན། ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བོད་ཅེས་པའི་ཡུལ་ལུང་བྱེ་བྲག་པའི་མིང་ཞིག་ཡུལ་སྤྱིའི་མིང་ལ་ཐོགས་པའི་དབུ་བརྙེས། 《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་བདམ་བསྒྲིགས་》ལས་“སྤུ་རྒྱལ་བོན་གྀ་བཙན་པོ་ལྡེའུ་རྒྱལ་བོ་ཐོལ་རྒྱལ་བྱུང་སྟེ། ལ་ལ་འྀ་མཆྀད་ནས་ནྀ་རྒྱལ་ཕྲན།བཅུ་གཉྀས་ལ་གཏོགས་ཤེས་ཀྱང་མཆྀ། མྱྀ་གཏོགས་ཤེས་ཀྱང་མཆྀ།”﹙45﹚ཞེས་གསལ་བ་ལྟར། རྗེ་གཉའ་ཁྲིས་བཙུགས་པའི་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོ་དེ་དང་ཐོག་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཡུལ་འདིར་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་ཆགས་ཡོད་པའི་གྲས་ཀྱི་གཅིག་ཏུ་ངེས་པས། སྐབས་དེར་ཡུལ་ཡར་ལུང་ཁོག་གི་ཕྱོགས་ཆ་ཙམ་ལ་མ་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་གཞན་གྱི་མངའ་རིས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་དག་ལ་བོད་ཅེས་མིང་མི་སྦྱོར་ཏེ། སོ་སོར་སུམ་པ་དང་ཞང་ཞུང་། དྭགས་པོ། ཀོང་པོ་སོགས་འབོད་སྟངས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པ་རེ་ཆགས་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རུ་གསལ། 《རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས་ཀྱང་“སྤུ་བོའི་ཡུལ་གྱི་བན་བོན་ནུས་མཐུ་ཅན་རྣམས་ཀྱིས་ཐེ་བྲང་སྐྱས་འདེབས་བྱས་ནས་བོད་དུ་བཤུགས་པ་ལ། དེར་བོད་ཀྱིས་མི་རྗེ་འཚོལ་བ་དང་ཕྲད་ནས།”﹙46﹚ཞེས་འཁོད་པ་ལས་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་སྤུ་བོའི་ཡུལ་ནས་བོད་དུ་བཤུགས་པར་བཤད་པས། སྐབས་དེར་ལྷོ་ཁའི་ཁོངས་སུ་ཆགས་པའི་སྤུ་བོའི་ཡུལ་ཡང་བོད་ལ་མི་གཏོགས་ན། ཡུལ་གཞན་དག་ནི་དེ་བས་ཀྱང་སྨྲོས་མ་དགོས་པ་ཞིག་རེད། འོན་ཀྱང་འགའ་རེས་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་》ལས་“དེ་ནས་སྐུ་མཁར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་བརྩིགས་ཏེ། སུམ་པ་ཤང་གི་རྒྱལ་པོ་བཏུལ་ཏེ་རྫུ་འཕྲུལ་དང་ལྡན་ནོ།། དེ་ནས་ཁད་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྙེན་པོ་མཛད་ནས། འགྲེང་མགོ་ནག་གི་རྗེ་དང་དུད་རྔོགས་ཆགས་ཀྱི་རྐྱེན་དང་བདག་པོ་མཛད་དོ།།”﹙47﹚ཞེས་སོགས་འཁོད་ཡོད་པ་གཞིར་བཟུང་ནས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆར་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བོད་སྤྱིའི་རྒྱལ་པོར་བྱོན་ཞེས་པ་ནི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་སོགས་ཆབ་འོག་ཏུ་བཅུག་ནས་དབུས་གཙང་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་མོ་ཆེར་དབང་སྒྱུར་བས་དེ་ལྟར་བཤད་ཅེས་སྨྲ་ཡང་མ་ངེས་ཏེ།སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་སྐབས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་བཤད་པའི་སྐབས་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ལས་“རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་ཀྱི་སུམ་གཉིས་མངའ་འོག་ཏུ་འདུས། བན་པོ་རྗེའུ་ཞ་རྗེ་དྲང་གར་རྗེ། ཟིན་པོ་རྗེ། ཞང་ཞུང་རྗེ་རྣམས་བཏུལ།ཉང་སྦས་གནོན་གསུམ་འབངས་སུ་ཆུད་སྐད།”﹙48﹚ཅེས་འབྱུང་ཞིང་། ཐ་ན་རྗེ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་ཀྱང་འདི་ལྟ་སྟེ། 《དེབ་ཐེར་དཀར་པོ་》ལས་“དེས་ན་རྗེ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་ནི། ཐོག་མར་ཡར་ཀླུངས་དང་དྭགས་པོ་སོགས་ལྷོ་ཁ་ཕྱོགས་འདི་ཙམ་ཞིག་ལ་དབང་མཛད་པར་མངོན་ཞིང་། དེའི་ཡན་གྱི་གདུང་རྒྱུད་རྣམས་ནི་ཕལ་ཆེར་ཡར་ཀླུངས་ཕྱོགས་ཆ་ཙམ་ཞིག་གི་བདག་པོ་ཡིན་པར་སེམས། འོན་ཀྱང་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བོད་ཁམས་སྤྱིའི་རྒྱལ་པོ་ཡིན་སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཙམ་ལ་རྨོངས་པར་མི་བྱ་སྟེ། …… དེ་དུས་ཀྱི་བོད་ཁམས་བྱ་བ་དེ་ཡུལ་ཉི་ཚེ་བ་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པར་ཤེས་པར་བྱའོ།།”﹙49﹚ཞེས་གསུངས་པས་གསལ་བོར་གོ་ནུས་ཏེ། སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་དང་ཐ་ན་རྗེ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་སྐབས་ལ་ཐོན་དུས་ཀྱང་སྤུར་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ནི་ཡར་ལུང་དང་ལྷོ་ཁའི་ཡུལ་ཁམས་ཙམ་ལས་ཕར་འདས་མེད་ན། རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ཡོངས་སུ་ཆབ་འོག་ཏུ་བཅུག་མེད་པ་གསལ་བོ་རེད། རྗེ་སྲོང་བཙན་སྐབས་ད་གཟོད་བོད་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་འདིར་ཆགས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་མཐའ་དག་ཡོངས་སུ་འབངས་རྣལ་མར་བཀུག་པའི་ཚུལ་ནི། 《རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས་“རྒྱལ་པོ་འདིའི་(སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་)སྐུ་ཚེ་སྟོད་ལ་བོད་རུ་བཞིར་ཕྱེ། སུམ་པའི་རུ་སྣ་ལག་སྡེར་བཅད། བསྐོས་པའི་རྒྱལ་པོ་སྡེ་བཞི་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས། སོ་ཁ་རྒྱ་ཡུལ་དུ་བཅས། རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་བྲན་དང་འབངས་སུ་བཅད།”﹙50﹚ཅེས་གསལ་ཞིང་། ཡང་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཛད་རྗེས་ལ་གསུམ་དུ་བགྲངས་པ་ལས་གཅིག་ནི་“བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོའི་ས་ཁྱོན་དུ་བསྐྱེད་པ།”﹙51﹚ཞེས་སོགས་གསུངས་པ་ལྟར། ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་ཐོག་མར་སྔར་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ལ་གཏོགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་དང་བཅས་པའི་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གཅིག་གྱུར་མཛད་པའི་ཚུལ་ནི་ཀུན་ལ་གཅིག་ཏུ་མཐུན་ནོ།། ཡིན་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལ་ལྟོས་ན་སྐབས་དེར་བོད་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱལ་ཁམས་ཚུགས་མ་ཐག་ཡིན་པས་ཡུལ་སོ་སོའི་མིང་གི་འབོད་སྟངས་ནི་ད་རུང་སྔར་སྲོལ་བཞིན་འདུག་པར་སྣང་སྟེ། སྲོང་བཙན་གྱིས་དམག་གི་དཔུང་སྡེ་སྟོང་སྡེ་དྲུག་ཅུར་རྒྱ་བསྐྱེད་པའི་སྐབས་ཡུལ་སོ་སོའི་མིང་གི་འབོད་སྟངས་ནི།《རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ་》ལས་“དེ་ནི་བོད་རུ་བཞིའི་སྟོང་སྡེ་བཞི་བཅུའོ།། བོད་དང་གྲུ་གུའི་མཚམས་ན་ཞང་ཞུང་སྟོད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་ལྔ་ཡོད་དེ། …… ། བོད་དང་སུམ་པའི་སོ་མཚམས་ན། ཞང་ཞུང་སྨད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་ལྔ་ཡོད་དེ། …… ། ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་བཅུའོ། སྤྱིར་སུམ་པའི་སྟོང་སྡེའི་མིང་ནི་ལྟེ་ཁྱབ་རྒྱ་ལྡན་གྱི་སྟོང་སྡེ་ཞེས་བྱ་སྟེ། ……། དེ་ཚོ་ནི་བོད་རུ་བཞི ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་སྟོད་སྨད། སུམ་པའི་རུ་ལག་དང་བཅས་པ་དེ་རྣམས་ལ་བོད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་དྲུག་ཅུ་ཞེས་བྱའོ།།”﹙52﹚ཞེས་འབྱུང་ལ། ཡང་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ལས་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་གྱིས་རྒྱལ་ཁྲིམས་བཅས་ནས་ཡུལ་སོ་སོའི་དཔོན་བསྐོ་བཞག་བྱས་ཚུལ་བཤད་པའི་སྐབས་སུ་འདི་ལྟར་འཁོད་དེ། “དང་པོ་ཁྲི་རྩེ་འབུམ་བཞེར་ནས་སྲིད་པ་དང་ཁོས་སྟོན་པ་ལས་རྒྱལ་པོས་བློན་པོ་རྣམས་སོ་སོར་བཀའ་བསྒོས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ཁོས་དཔོན་མགར་སྟོང་བཙན་ཡུལ་བཟུང་། ཞང་ཞུང་གི་ཁོས་དཔོན་ཁྱུང་པོ་བུན་ཟུང་ཅེ། སུམ་པའི་ཁོས་དཔོན་ཧོར་བྱ་ཞུ་རིང་པོ། ཆིབས་ཀྱི་ཁོས་དཔོན་དབང་བཙན་བཟང་དཔལ་ལེགས། མཐོང་ཁྱབ་ཀྱི་ཁོས་དཔོན་ཅོག་རོ་རྒྱལ་མཚན་གཡང་གོང་རྣམས་བསྐོས།” ﹙53﹚ཞེས་སོགས་འཁོད་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། སྐབས་དེར་དེང་གི་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་འདི་ཐོག་མར་གཅིག་གྱུར་མཛད་ནས་བོད་བཙན་པོའི་མངའ་ཞབས་སུ་བཅུག་མ་ཐག་པ་ཡིན་པས། ད་རུང་སྔར་བཞིན་བོད་དང་སུམ་པ།ཞང་ཞུང་། གྲུ་གུ་སོགས་སོ་སོའི་ཡུལ་མིང་བྱེ་བྲག་གིས་འབོད་པ་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་ལུས་ཡོད་པ་གསལ་ཞིང་། ཡང་དུས་དེ་ནས་བཟུང་རིམ་གྱིས་བོད་ཅེས་པའི་ཡུལ་མིང་བྱེ་བྲག་པ་དེ་ཡུལ་སྤྱིའི་མིང་དུ་ཆགས་འགོ་བརྩམས་ཡོད་པའང་ཤེས་སླའོ།། ཡིན་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་དུས་སྐབས་རེ་རེའི་སྲིད་དབང་གི་འགྱུར་ལྡོག་དང་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ཆེ་ཆུང་མི་འདྲ་བ་དང་བསྟུན། བོད་ཅེས་པའི་མིང་བརྡས་མཚོན་པའི་ཡུལ་གྲུ་ལའང་ཆེ་ཆུང་གི་འགྱུར་བ་དུ་མ་བྱུང་ཡོད་པ་སོགས་ནི་ལོ་རྒྱུས་སུ་གསལ་བ་ལྟར་རེད།
དེས་ན་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བོད་སྤྱིའི་རྒྱལ་བོར་བྱོན་ཞེས་པ་ནི་སྐབས་དེའི་བོད་ཅེས་པའི་ཡུལ་ལུང་བྱེ་བྲག་སྟེ་ཡར་ལུང་ཁོག་གི་ཚོ་ཁག་སྤྱིའི་རྒྱལ་པོར་བྱོན་པ་ལས་མ་འདས་ལ། སྐབས་དེར་དེང་གི་མདོ་དབུས་ཁམས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་མཚོན་ན་ཡུལ་ཡར་ལུང་ལ་ཚུགས་མ་ཐག་པའི་སྤུར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་ལས་གཞན་ད་དུང་ཞང་ཞུང་དང་སུམ་པ་སོགས་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་རྒྱལ་ཁམས་ཆེ་ཆུང་དུ་མ་ཆགས་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་དག་ནི་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྔོན་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་དུས་རབས་སུ་བྱུང་ཡོད་པ་མ་ཟད། དེ་དག་ལས་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་དུས་རབས་བདུན་པ་རྗེ་སྲོང་བཙན་སྐབས་བར་ཏུ་གནས་ཡོད་པས་ཡུན་རིང་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་གནའ་རབས་རྒྱལ་ཁམས་དག་ཡིན་པའང་ལ་བསྙོན་དུ་མེད་པ་སོགས་ནི། སྔ་ཕྱིའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རྣམས་གོང་བསྒྲིགས་ནས་དབྱེ་ཞིབ་བཏང་ན་རྗེན་པར་གསལ་ལོ།།
བཞི་བ། མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།
དེ་ཡང་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་སྤྱི་དང་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་འཕེལ་ཧྲིལ་བོའི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ད་ནས་ཡར་བརྩིས་ན་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ལ་ཉེ་བའི་སྔོན་ཙམ་ལ་དེང་གི་མངའ་རིས་དང་མདོ་སྟོད། དབུས་དང་གཙང་། ལྷོ་ཁ་སོགས་སུ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་མང་པོ་ཆགས་པའི་འགོ་ཚུགས་པ་མ་ཟད། རིམ་གྱིས་དེ་དག་ལ་རྗེ་བློན་དང་གྲལ་རིམ་གྱི་དབྱེ་བ་གསལ་བའི་གདོད་མའི་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་རྣམ་པ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་ཕལ་ཆེ་བ་ཞིག་རྗེ་གཉའ་ཁྲིའི་སྐབས་དང་ཐ་ན་རྗེ་སྲོང་བཙན་གྱིས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གཅིག་གྱུར་མ་བྱས་བར་དུ་གནས་ཤིང་སོ་སོས་སྲིད་འཛིན་ལམ་ལུགས་ཀྱི་རྒྱུན་བསྐྱངས་ཡོད་འདུག་ཅེས་པའི་སྡོམ་ཚིག་འདི་ནི། རྒྱ་བོད་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་སྤྱིར་གོ་ལ་སྒང་འདིའི་ཤེས་རིག་དར་སྔ་བའི་ཡུལ་དང་ལྷག་པར་བོད་ཀྱི་ཡུལ་དང་ཁད་ཉེ་བའི་ས་ཆ་དག་ཏུ། སོ་སོའི་རྗེ་ལ་སྔ་བ་བྱུང་བའི་བྱེ་བྲག་གི་ཡུལ་དུས་དང་རྒྱུ་རྐྱེན་སྐོར་འཁོད་ཡོད་པ་རྣམས་དང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རུ་རྗེ་གཉའ་ཁྲི་དང་དེའི་སྔོན་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་དག་བྱོན་པའི་ཡུལ་དུས་དང་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ངོ་བོ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་བཤད་པའི་སྐོར། ད་རུང་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བོད་ཅེས་པའི་མིང་བརྡ་དང་དེས་མཚོན་པའི་ཡུལ་ཁམས་རྒྱ་བསྐྱེད་ཚུལ་བཅས་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུངས་བཙུན་ཡིག་ཆ་གང་མང་གཞི་གཅིག་ཏུ་སྦྲེལ་ནས། དེ་དག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་དཔྱད་པ་རགས་ཙམ་བཏང་བའི་འབྲས་བུར་སོང་གཤིས། ཡུལ་ཡར་ལུང་ཁོག་ཏུ་ཐོག་མར་བྱུང་བའི་སྤུར་རྒྱལ་བོད་བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ཡང་ན་བོད་ཅེས་པའི་ཡུལ་ཁམས་ཉི་ཚེ་བའི་མིང་ཞིག་ཡུལ་སྤྱིའི་མིང་དུ་ཐོགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འཕེལ་རིམ་གྱི་ཆ་ལ་ལྟོས་ནས། “རྗེ་ལ་སྔ་བ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་”ཞེས་དང་ཡང་ན་“རྗེ་གཉའ་ཁྲི་བོད་སྤྱིའི་རྒྱལ་བོར་བྱོན་”ཞེས་པ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཤེས་བྱེད་ཀྱི་སྡོམ་ཚིག་དང་བཤད་ཚུལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་འདི་ལྟ་བུ་ཐོན་པ་ཡིན་ཞེ་ན། གོ་བདེ་ཞིང་འགྲེལ་ཆགས་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ཞེས་སྨྲ་སྤོབས་སོ།།
མཆན་འགྲེལ།
① ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤོག་ངོས་82ལ་གསལ།
② དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོའི་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》 [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་130ལ་གསལ།
③ གསང་བདག་གིས་བསྒྲིགས་པའི་《བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔྱད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། དེབ་བཞི་པ། ཧྲོའོ་ཧྲིའི་དཔྱད་རྩོམ་འདེམས་བསྒྲིགས་ལས། [C] དཀོན་མཆོག་གི་(བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་བཀས་བཀོད་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་མྱུ་གུ་བསྡུས་སྤྲོས)》[R] ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996ལོ། ཤོག་ངོས་9ལ་གསལ།
④ གཡང་མོ་མཚོའི་《གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག》[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016ལོ། ཤོག་ངོས་4ལ་གསལ།
⑤ ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤོག་ངོས་64ལ་གསལ།
⑥ ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱི་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོའི་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་116ལ་གསལ།
⑦ ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེས་བརྩམས་ཤིང་། དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་མཆན་བཀོད་པའི་《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》[Z] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981ལོ། ཤོག་ངོས་2པར་གསལ།
⑧ ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤོག་ངོས་63ནས་64ལ་གསལ།
⑨ 《རྗེ་བཙུན་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ་དཔལ་བཟང་པོའི་གསུང་འབུམ་པོད་དྲུག་པ་བཞུགས་སོ》[C] སི་ཁྲོན་མ་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། ཤོག་ངོས་5པར་གསལ།
⑩ ཨེན་ཀེ་སིའི་《家庭、私有制和国家的起源》ལས། མིའི་རིགས་ཐོག་མར་གཏན་སྡོད་ཆགས་པ་ལས་ཞིང་ལས་བྱུང་བ་ན་འབྲོག་ལས་གཉེར་མཁན་ཟུར་དུ་བུད་པས་སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས་ཐེངས་དང་པོ་ཐོན་ཞིང་། དེ་ནས་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་མང་པོ་རིམ་པར་ཐོན་པས་སྤྱི་ཚོགས་ལས་བགོས་གཉིས་པ་སྟེ། ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་ཞིང་ལས་དང་ཁ་གྱེས་ནས་ཐོན་སྐྱེད་བྱས་པར་བཤད་པ་ལ་གོ།
⑾ 恩格斯著，中央马恩列宁斯大林著作翻译局译：《家庭、私有制和国家的起源》[M]，人民出版社，2009年5月，第164—176页。
⑿ 徐新主编：《西方文化史》[M],第二版，北京大学出版社，2012年11月第八次印刷，第3页。
⒀ 宛华主编：《世界通史》[M]，中国华侨出版社，2015年1月第3次印刷，第7页。
⒁ གནའ་བོའི་ས་མིང་ཞིག་ཡིན། ད་ལྟའི་དབྱི་རག་གི་ཤར་ལྷོའི་ཆུ་བོའི་གཉིས་ཀྱི་སྨད་རྒྱུད་ལ་འཁེལ་ཡོད། ས་དེའི་སྡོད་མི་སྔ་བ་ནི་སུའུ་མེ་འར་མི་ཡིན། ས་དེར་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་སུམ་ཅུའི་སྐབས་སུ་བྲན་གཡོག་ལམ་ལུགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་བྱུང་ཡོད། སུའུ་མེ་འར་མི་རིགས་ནི་ཆུ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བཞུར་རྒྱུད་དུ་གཏན་སྡོད་དང་ཞིང་ལས་གཉེར་མཁན་སྔ་མའི་གྲས་སུ་གཏོགས་པས་ས་དེར་གནའ་རབས་ཤེས་རིག་གང་མང་གསར་གཏོད་བྱས་ཤིང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལ་སྔ་བ་གསབ་གཟུགས་ཡི་གེ་(楔形文字)ཞེས་པ་དེ་བརྩམས་པ་སོགས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་སྟེང་ཤེས་རིག་གསར་གཏོད་བྱེད་མཁན་སྔ་མ་དང་ཡུལ་དེ་ཡང་ཤེས་རིག་འབྱུང་ཡུལ་སྔ་ཤོས་ལ་བརྩིའོ།།
⒂ ⒃ 徐新主编：《西方文化史》[M]，北京大学出版社，2012年11月第8次印刷，第5页;第5页。
⒄ 董小川主编：《世界文化史》，高等教育出版社，2012年5月11次印刷，第5页。
⒅ 段小强、杜斗城编著：《考古学通论》[M]，兰州大学出版社， 2014年7月第3次印刷，第132页。
⒆ མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་212ལ་གསལ།
⒇ གུ་རུ་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་ཡར་ལུང་ཤེལ་གྱི་བྲག་ཕུག་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》[M] པེ་ཅིན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1997ལོ། ཤོག་ངོས་112ལ་གསལ།
﹙21﹚དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོའི་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》[M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་128ལ་གསལ།
﹙22﹚ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེའི་《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981ལོ། ཤོག་ངོས་33ལ་གསལ།
﹙23﹚གཉའ་ཀོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱི་《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་རྣམས་ཀྱི་ཚིག་དོན་ཀུན་ནས་ཁྲོལ་བར་བྱས་པ་རབ་གསལ་མེ་ལོང》[Z] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། ཤོག་ངོས་2པ་ནས་5པ་ལ་གསལ།
﹙24﹚ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་《ཆོས་རྒྱལ་ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ》[C] པོད་བཞི་པ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོའི་ཟླ་12པར་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་ངོས་93ནས་94ལ་གསལ།
﹙25﹚﹙26﹚ནམ་མཁའི་ནོར་བུའི་《ཞང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཏི་སེའི་འོད》[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤོག་ངོས་76ལ་གསལ།
﹙27﹚《ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན་གྱི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》[C] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2003ལོ། ཤོག་ངོས་37ལ་གསལ།
﹙28﹚《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད》[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ།
﹙29﹚ཚ་བར་ཁ་ངག་དཀོན་གྱི་《བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་གླེང》[C] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤོག་ངོས་150ནས་ཤོག་ངོས་172ཡི་བར་ལ་གསལ།
﹙30﹚吴于廑、齐世荣主编：《世界历史》（古代史编）[M]上卷，高等教育出版社，2011年1月1日，第14页。
﹙31﹚中国社科院边疆考古研究中心编：《前吐蕃与吐蕃时代[C],夏格旺堆、普智（西藏考古工作40年）[R]》，文物出版社，2013年10月第一版，第9页。
﹙32﹚ཚ་བར་ཁ་ངག་དཀོན་གྱིས་བརྩམས་པའི་《བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་གླིང》[C] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོ། ཤོག་ངོས་196ལ་གསལ།
﹙33﹚《ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན་གྱི་ཆེད་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》[C] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2003ལོ། ཤོག་ངོས་40ལ་གསལ།
﹙34﹚中国社科院边疆考古研究中心编：《前吐蕃与吐蕃时代[C],霍巍著:（论古代象雄与象雄文明）[R]》,文物出版社，2013年11月第一版,第186页。
﹙35﹚ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱི་《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོའི་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》[M] ཤོག་ངོས་146ལ་གསལ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོའི་ཟླ་10པར།
﹙36﹚གཉའ་ཀོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱི་《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་རྣམས་ཀྱི་ཚིག་དོན་ཀུན་ནས་ཁྲོལ་བར་བྱས་པ་རབ་གསལ་མེ་ལོང་།》[C] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོའི་ཟླ་4བར་པར་བཏབ། ཤོག་ངོས་4པ་ནས་5ལ་གསལ།
﹙37﹚﹙38﹚ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤས་གཏེར་ནས་བཏོན་པའི་《བཀའ་ཆེན་ཀ་ཁོལ་མ》[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ། ཤོག་ངོས་61ལ་གསལ། ཤོག་ངོས་82ལ་གསལ།
﹙39﹚མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་212ལ་གསལ།
﹙40﹚དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོའི་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》[M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1985ལོ། ཤོག་ངོས་130ལ་གསལ།
﹙41﹚ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་ 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981ལོ། ཤོག་ངོས་69ལ་གསལ།
﹙42﹚ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེའི་《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1981ལོ། ཤོག་ངོས་33ལ་གསལ།
﹙43﹚དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་གྱི་《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ》[C] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་6ནས་7གསལ།
﹙44﹚གཡང་མོ་མཚོའི་《གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག》[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016ལོ། ཤོག་ངོས་4ལ་གསལ།
﹙45﹚གཉའ་ཀོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱི་《བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་རྣམས་ཀྱི་ཚིག་དོན་ཀུན་ནས་ཁྲོལ་བར་བྱས་པ་རབ་གསལ་མེ་ལོང》[Z] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། ཤོག་ངོས་2པ་ནས་5པ་ལ་གསལ།
﹙46﹚ 《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་215ལ་གསལ།
﹙47﹚《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་225ལ་གསལ།
﹙48﹚དཔའ་པོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》[M] 2006ལོ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས་93ལ་གསལ།
﹙49﹚དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་《དེབ་ཐེར་དཀར་པོ》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་51ལ་གསལ།
﹙50﹚དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་《དེབ་ཐེར་དཀར་པོ》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ། ཤོག་ངོས་51ལ་གསལ། ཤོག་ངོས་76ལ་གསལ།
﹙51﹚མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་240ལ་གསལ།
﹙52﹚མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》[M]བོད་ལྗོངས་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་245ནས་246ལ་གསལ།
﹙53﹚དཔའ་པོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006ལོ། ཤོག་ངོས་100ལ་གསལ།
