[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] རྩོམ་འདིའི་ནང་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཞེས་པ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཐོན་པའི་སཾ་བོད་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚིག་མཛོད་དང་པོ་དེ་ཡིན་པས། རྩོམ་པ་པོས་བོད་ཡིག་དང་དབྱིན་ཡིག་གི་ཁུངས་ལྡན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་མང་དག་ལ་བརྟེན་ནས་དེ་ལྟ་བུའི་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》བསྡུ་སྒྲིག་མཛད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་། སྔོན་བྱོན་མཁས་པའི་བརྩམས་ཆོས་ནང་དེའི་ནང་དོན་བེད་སྤྱོད་ཇི་ལྟར་མཛད་ཚུལ། དེའི་ནང་དོན་དང་སྒྲིག་གཞིའི་ཁྱད་ཆོས། ཚིག་མཛོད་དེའི་ནང་དུ་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཐ་སྙད་ཇི་ཙམ་བསྡུས་ཡོད་སྐོར་དང་བསྟན་འགྱུར་གྱི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བ་གང་དག་ཏུ་བཞུགས་ཡོད་སྐོར། ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་པས་ཚིག་མཛོད་དེར་ཞིབ་འཇུག་དང་། ཚིག་མཛོད་དེ་སྐད་རིགས་གཞན་གང་དག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད་ཚུལ་སོགས་ལ་ལུང་རིགས་ཀྱིས་ཁུངས་སྐྱེལ་དང་། རང་བློས་གང་དཔོག་དཔྱད་གླེང་ཅུང་ཟད་བྱས་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད། ནང་དོན། སྒྲིག་གཞི། སཾ་བོད་ཤན་སྦྱར།
[ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] G256[ཡིག་ཚང་མཚོན་བྱང་།] A[རྩོམ་གྱི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག]1002-946X(2014)02-086-11
འདིར་གླེང་བར་བྱ་བ་ནི་སྔོན་བསྟན་པ་སྔ་དར་སྐབས་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་ལོ་པཎ་བཀའ་དྲིན་ཅན་རྣམས་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་པའི་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་》ཞེས་པ་དེ་ཡིན། 《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་》ཞེས་རྒྱལ་ཕྱི་རྒྱལ་ནང་གི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་དང་། ཡང་སྒོས་བོད་གངས་ཅན་ཡུལ་གྱི་ཤེས་རིག་དོན་གཉེར་ཅན་དང་མཁས་དབང་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་ན་རླུང་ལྟར་གྲགས་པ་དེ་ནི་དུས་རབས་བརྒྱད་པ་དང་དགུ་པར་བོད་དུ་ནང་ཆོས་དར་རྒྱས་བྱུང་བའི་སྐབས་སུ་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལོ་པཎ་ཚོས་རྒྱལ་པོའི་བཀའ་བཞིན་བསྡུ་སྒྲིག་མཛད་པའི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་དུ་བགྱིས་པའི་ཚིག་མཛོད་ཅིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་ཐོན་མིས་ད་ལྟའི་བོད་ཡིག་གསར་དུ་བཏོད་པ་ནས་བཟུང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཐོན་པའི་སཾ་བོད་ཚིག་མཛོད་ལ་ཆེས་སྔ་བ་དེའང་རེད། དེའི་མཚན་བྱང་གཞན་ལ་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》དང་། འགའ་ཞིག་གིས་《ལོ་པཎ་མང་པོས་མཛད་པའི་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡང་བརྗོད།① ཚིག་མཛོད་དེ་བཞིན་དུས་རབས་རིམ་བྱུང་གི་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་ཚོས་སྒྲ་སྒྱུར་གྱི་བྱ་བའི་ཁྲོད་བཀོལ་སྤྱོད་ནར་མར་བྱེད་པའི་དཔྱད་གཞི་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཅིང་། ད་ལྟ་ནི་རྒྱལ་བའི་བཀའ་དང་བསྟན་བཅོས་གཉིས་ལས་བསྟན་འགྱུར་རིན་པོ་ཆེའི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བའི་ནང་སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚུལ་དུ་བསྡུས་ནས་བཞུགས་སུ་གསོལ་ཡོད།
འོ་ན་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》དེ་ཡང་སྙིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཅི་འདྲ་ཞིག་གི་འོག་དང་། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཐོག་གང་གི་སྐུ་དུས་སུ་ལོ་པཎ་སུ་ཞིག་གིས་མཛད་པ། དེའི་ནང་དོན་དང་སྒྲིག་གཞི་སོགས་ལ་ཁྱད་ཆོས་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡོད་དམ་སྙམ་ན། གཤམ་དུ་རེ་རེ་བཞིན་བརྗོད་པར་བྱའོ།
《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》བསྒྲིགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས།
སྤྱིར་ཚིག་མཛོད་དེ་ནི་བསྟན་པ་སྔ་དར་སྐབས་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་བློ་གྲོས་ཀྱི་སྙིང་བཅུད་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ནས་དམ་པའི་ཆོས་བསྒྱུར་བའི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ཞིང་ཡིག་སྒྱུར་ཐད་བཀས་གསར་བཅད་རིམ་པར་མཛད་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཐད་ཀའི་འབྲས་བཟང་ཞིག་ཡིན་པར་གོར་མ་ཆག དེ་ཡང་《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་》ལས། “བོད་ཡུལ་ཆོས་རྒྱལ་ལི་ཙྪ་བཱི་ཡི་རིགས། །ཐོ་རིའི་སྐབས་སུ་དམ་ཆོས་དབུ་བརྙེས་ཤིང་། །”②ཞེས་དང་། “སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ཡིས། །གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་དམ་ཆོས་སྲོལ་ཆེན་གཏོད། །”③ཅེས་བྱུང་བ་དང་། 《ཆོས་བྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ལས། “རྒྱ་བལ་མཁས་པ་དུ་མ་སྤྱན་དྲངས་ཏེ། །གསུང་རབ་དུ་མ་བསྒྱུར་ཅིང་དར་བར་མཛད། །”④ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་རྒྱ་དཀར་ནག་དང་བལ་པོ། ཁ་ཆེ་ལ་སོགས་མཐའ་བཞིའི་ཡུལ་གྲུ་ནས་སློབ་དཔོན་ཀུ་ས་ར་དང་བྲམ་ཟེ་ཤཾ་ཀ་ར། ཁ་ཆེ་ཏ་ནུ་དང་། བལ་པོའི་སློབ་དཔོན་ཤཱི་ལ་མཉྫུ་དང་། རྒྱ་ནག་ནས་ཧ་ཤང་མ་ཧ་དེ་ལྦ་རྣམས་གདན་དྲངས།⑤ བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བའི་མཚན་གྱི་ཅོད་པཎ་ཐོག་མར་བཞེས་མཁན་ཐོན་མི་སམྦྷོ་ཊ་ལ་སོགས་དང་ལྷན་དུ་དམ་པའི་ཆོས་མང་པོ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཏེ་ནང་པ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པའི་སྲོལ་བཏོད་ཅིང་། ལོ་ཙཱ་བ་ཐོན་མི་སམྦྷོ་ཊ་དང་དེའི་མཆན་བུ་དྷརྨ་ཀོཥ་དང་ལྷ་ལུང་རྡོ་རྗེ་དཔལ་སོགས་ཀྱིས་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་མདོ་རྒྱུད་ཉི་ཤུ་རྩ་གཅིག་དང་། འདུས་པ་རིན་པོ་ཆེ་ཏོག་གི་གཟུངས། ཟླ་བ་སྒྲོན་མ།⑥ དཀོན་མཆོག་སྤྲིན་སོགས་བསྒྱུར་ཅིང་། དེ་མིན་ཟ་མ་ཏོག་དང་པང་སྐོང་ཕྱག་རྒྱ་ལ་སོགས་བསྒྱུར་བ་ནི་ད་ལྟ་མཇལ་དུ་ཡོད་པའི་རྒྱ་དཔེ་བོད་དུ་བསྒྱུར་བའི་ཐོག་མ་རྣམས་ཡིན་ནོ།
ཡང་《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་》ལས། “འཇམ་དབྱངས་རྣམ་འཕྲུལ་མངའ་བདག་ཁྲི་ལྡེ་ཡིས། །མཁན་སློབ་སྤྱན་དྲངས་དཔལ་གྱི་བསམ་ཡས་བཞེངས། །དམ་ཆོས་ཀུན་བསྒྱུར་བཤད་སྒྲུབ་སྡེ་ཆེན་བཙུགས། །་'⑦ཞེས་བྱུང་བ་དང་། དེ་བཞིན་དུ་《པད་མ་བཀའ་ཐང་》ལས། “སྒྲ་བསྒྱུར་གླིང་དུ་མདོ་སྔགས་ཆོས་རྣམས་བསྒྱུར། བཻ་རོའི་གླིང་དུ་སྡེ་སྣོད་ཞུ་དག་བྱེད་”ཅེས་བྱུང་བ་ལྟར། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ནས་གདུང་རབས་ལྔ་འདས་པའི་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཟ་ཧོར་གྱི་མཁན་ཆེན་བོ་དྷི་ས་ཏྭའམ་ཤཱམྟ་རཀྵི་ཏ་དང་སློབ་དཔོན་པདྨ་སཾབྷ་ལྦ་གཉིས་སྤྱན་དྲངས་ཏེ་བསམ་ཡས་མི་འགྱུར་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ་པའི་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས། སད་མི་བདུན་རབ་ཏུ་བྱུང་ཞིང་བོད་དུ་རབ་བྱུང་གི་སྡེ་ཐོག་མར་བཙུགས། བསམ་ཡས་ཀྱི་སྒྲ་སྒྱུར་རྒྱ་གར་གླིང་ཞེས་པར་ཞུ་ཆེན་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བཻ་རོ་ཙ་ན་དང་། ཁ་ཆེ་ཨ་ནན་སོགས་ཀྱིས་སྡེ་སྣོད་མང་པོ་བསྒྱུར་བ་བཅས། ཐོན་མི་ནས་བཻ་རོ་ཙནའི་བར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་ནང་དོན་དང་། འགྱུར་དེ་དག་ནང་བེད་སྤྱད་པའི་ཐ་སྙད་དག་བོད་སྐད་དུ་གོ་བདེ་མིན་སོགས་ལ་གཞིགས་ཏེ་རྒྱལ་པོའི་བཀས་བསྐུལ་བ་བཞིན་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བསྒྱུར། ལོ་ཆེན་རྣམས་ཀྱིས་ཞུས་པ་མ་ཟད། ཡིག་སྒྱུར་གྱི་གཞུང་ལུགས་དང་ཚད་གཞི་གཏན་ལ་ཕབ་པ་དེར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་གྲགས་སུ་བཀས་གསར་བཅད་ཐེངས་དང་པོ་ཞེས་བརྗོད། དེ་ལས་བྱུང་བའི་ཐད་ཀའི་འབྲས་བཟང་ནི་ཕྱིས་སུ་ཐ་སྙད་གཅིག་གྱུར་ཡོང་རྒྱུར་རྨང་གཞི་བཟང་པོ་ཞིག་གཏིང་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་མ་ཟད། ལོ་པཎ་ཚོས་བཀས་བཅད་ཀྱི་ནང་དོན་དང་མཐུན་པར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གྲགས་ཆེ་བའི་《དཀར་ཆག་འཕང་ཐང་མ་》དང་། 《དཀར་ཆག་མཆིམས་ཕུ་མ་》 《དཀར་ཆག་ལྡན་དཀར་མ་》བཅས་ལེགས་སྒྲིག་མཛད་པ་རྣམས་ཡིན་པར་མངོན།
བཀས་བཅད་ཐེངས་གཉིས་པ་ཇི་ལྟར་མཛད་ཚུལ་སྐོར་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་གཞུང་ལུགས་ཐོག་མར་གྲགས་པ་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ་》ལས། “རྟའི་ལོ་ལ་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་ཕོ་བྲང་སྐྱིའི་འོན་ཅང་དོ་ན་བཞུགས། སྟོད་སྨད་ཀྱི་དམག་གསར་རྙིང་དང་། ཀུན་ཆེན་བཏུས། གར་ལོག་གི་ཕོ་ཉས་ཕྱག་བཙལ་”ཞེས་དང་། “གཉི་འོག་གི་མཁན་པོ་ཨཱ་ཙརྱཛི་ན་མི་ཏྲ་དང་། སུ་རེནྡྲ་བོ་དྷི་དང་། ཤི་ལེནྡྲ་བོ་དྷི་དང་། དཱ་ན་ཤཱི་ལ་དང་། ་་་་་་བོད་ཀྱི་མཁན་པོ་རཏྣ་རཀྵི་ཏ་དང་། དྷརྨྨ་ཤཱི་ལ་དང་། ལོ་ཙྪ་བ་མཁས་པར་ཆུད་པ་ཛྙཱ་ན་སེ་ན་དང་། ཛ་ཡ་རཀྵི་ཏ་དང་། མལྗུ་ཤི་ལྦརྨ་དང་། རེནྡྲ་ཤཱི་ལ་སོགས་པས་ཐེག་པ་ཆེ་ཆུང་ལས་འབྱུང་བའི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ལས་བོད་ཀྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཞིང་མིང་དུ་བཏགས་པ་རྣམས་དཀར་ཆག་ཏུ་བྲིས་ཏེ། ནམ་དུ་ཡང་གཞུང་ལུགས་དེ་ལས་མི་བསྒྱུར་ཞིང་ཀུན་གྱིས་བསླབ་དུ་རུང་བར་གྱིས་ཤིག་ཅེས་བཀའ་སྩལ་ནས་”⑧ཞེས་བྱུང་བ་ལྟར། བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་ནང་པ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་གཞུང་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བའི་མཐོ་རླབས་གསར་པ་ཞིག་འཕྱུར་ཞིང་། དེ་དང་དུས་མཚུངས་རྒྱལ་པོས་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་ཚད་གཞི་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བའི་མཛད་པ་རྒྱ་ཆེར་བསྐྱངས་ཡོད།
དེ་ཡང་། སྐབས་དེར་བཙན་པོ་འདི་པས་ལྷ་ས་སྐྱིད་ཆུའི་ལྷོ་ངོས་སུ་བཞེངས་པའི་ཕོ་བྲང་སྐྱིའི་འོན་ཅང་དོ་ཞེས་པ་ཐོག་སོ་དགུ་ཡོད་པ་དེར་བཞུགས་ནས་རྒྱལ་སྲིད་བསྐྱངས་ཤིང་།སྟོད་སྟག་གཟིག་གམ་དབྱི་རང་ནས་སྨད་རྒྱ་ནག་ལ་ཐུག་པའི་བར་གྱི་ཕྱིའི་དགྲ་ཟླ་དང་ནང་གི་རྗེ་དཔོན་མ་རུང་བ་ཐམས་ཅད་ཚར་བཅད་དེ་ཡུལ་ཁམས་བདེ་ལ་བཀོད་པ་མ་ཟད། དེ་དང་དུས་མཚུངས་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་སྒོ་འཕར་རྒྱ་ཆེར་ཕྱེ་སྟེ། གཉི་འོག་གི་ཞེས་གནམ་འོག་ཏུ་འགྲན་ཟླ་བྲལ་བའི་རྒྱ་གར་གྱི་པཎྜི་ཏ་ཆེན་པོ་ཨཱ་ཙརྱ་ཛི་ན་མི་ཏྲ་(སློབ་དཔོན་རྒྱལ་བའི་བཤེས་གཉེན་) དང་། སུ་རེནྡ་བོ་དྷི་(ལྷའི་དབང་པོ་བྱང་ཆུབ་)དང་། ཤཱི་ལེནྡྲ་བོ་དྷི་(ཚུལ་ཁྲིམས་དབང་པོ་བྱང་ཆུབ་)དང་། དཱ་ན་ཤཱི་ལ་(སྦྱིན་པའི་ཚུལ་ཁྲིམས་) སོགས་བོད་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ་བོད་ཀྱི་མཁན་པོ་རཏྣ་རཀྵི་ཏ། (རིན་ཆེན་སྲུང་) དང་། དྷརྨ་ཏཱ་ཤཱི་ལ་(ཆོས་ཉིད་ངང་ཚུལ་) དང་།སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་མཁས་པའི་གྲས་སུ་ཚུད་པའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཛྙཱ་ན་སེ་ན་(ཡེ་ཤེས་སྡེ་) དང་། ཛ་ཡ་རཀྵི་ཏ།(རྒྱལ་བའི་སྲུང་)མཉྫུ་ཤྲཱི་ལྦརྨ།(འཇམ་དཔལ་གོ་ཆ་) རེནྡྲ་ཤཱི་ལ་(ཚུལ་ཁྲིམས་རིན་ཆེན་དབང་པོ་)ལ་སོགས་པ་དང་ལྷན་དུ་རྒྱུ་མཚན་ཉིད་ཀྱི་ཐེག་པ་དང་། འབྲས་བུ་སྔགས་ཀྱི་ཐེག་པ་སྟེ་ཐེག་པ་ཆེ་ཆུང་གི་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་གཞུང་རྣམས་བོད་ཀྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ནས་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་གཞུང་ལུགས་གསར་དུ་བཏོད་ཅིང་། རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་ལས་བོད་ཀྱི་སྐད་དུ་མིང་བཏགས་པ་གང་ཡིན་པ་རྣམས་དཀར་ཆག་གམ་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚུལ་དུ་བསྒྲིགས་ཏེ། ཕྱིས་སུ་དུས་ནམ་དུ་ཡང་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་གཞུང་ལུགས་དང་མིང་ཚིག་ཤན་སྦྱར་གྱི་གཞུང་དེ་ལས་གཞན་གང་དུ་ཡང་མི་བསྒྱུར་བ་དང་། དེ་ལྟར་བསྒྱུར་བའི་མིང་ཚིག་གམ་ཐ་སྙད་དེ་དག་ཀྱང་བོད་ཀྱི་སྐད་དང་མཐུན་ཞིང་སློབ་གཉེར་བ་ཀུན་གྱིས་གོ་སླ་ཞིང་བསླབ་ཏུ་རུང་བ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བར་བྱེད་དགོས་ཞེས་བཀའ་བསྩལ་བ་དང་ཆབས་ཅིག སྔོན་དུས་རྒྱལ་སྲིད་ཆོས་བཞིན་དུ་བསྐྱངས་པའི་མི་རྗེ་ལྷ་ཡི་སྲས་པོ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ལོ་པཎ་བྱས་པ་ཅན་ཨཱ་ཙཱརྱ་བོ་དྷི་ས་ཏྭ་དང་། ཡེ་ཤེས་དབང་པོ་དང་། ཞང་རྒྱལ་ཉེན་ཉ་བཟང་དང་། བློན་ཁྲི་བཞེར་གྱི་བུ་སང་ཤི་དང་།⑨ ལོ་ཙྪ་བ་ཛྙཱ་ན་དེ་བ་ཀོ་ཥ(ལྷའི་ཡེ་ཤེས་མཛོད་)དང་། ལྕེ་ཁྱི་འབྲུག་དང་། བྲམ་ཟེ་ཨཱ་ནནྟ་(ཀུན་དགའ་བོ་)ལ་སོགས་པས་ཆོས་གཞུང་རྒྱ་གར་སྐད་ལས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་ལས་བོད་ལ་མ་གྲགས་པའི་མིང་བརྡ་གསར་དུ་བཏགས་པའི་ཐ་སྙད་ཆེས་མང་བར་མཆིས་པའི་ནང་ནས་གང་ཡང་དག་པ་རྣམས་སོར་བཞག་ཐོག བསྒྱུར་བའི་ཆོས་ཀྱི་གཞུང་དང་མི་མཐུན་པ་ཁ་ཅིག་དང་། བྱཱ་ཀ་ར་ཎའམ་ལུང་དུ་སྟོན་པ་སུམ་རྟགས་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་དང་མི་མཐུན་པ་འགའ་ཞིག་མཆིས་པ་ལས་མི་བཅོས་ཐབས་མེད་དུ་གྱུར་བ་རྣམས་བསྒྱུར་བའི་ཆོས་ཀྱི་གཞུང་དང་། བརྡ་སྤྲོད་པའི་ལུགས་དང་མཐུན་པར་བཅོས་པ་དང་། གནའ་དུས་རྒྱ་གར་གྱི་སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་ནཱ་ག་རྫུ་ན་(ཀླུ་སྒྲུབ་)དང་། བ་སུ་བནྟཱུ་(དབྱིག་གཉེན་)ལ་སོགས་པས་ཇི་ལྟར་གསུངས་པ་དང་། བྱཱ་ཀ་ར་ཎའི་ལུགས་ལས་ཇི་ལྟར་བྱུང་བ་དང་ཡང་བསྟུན་ཏེ། ད་ནས་བཟུང་ཡིག་སྒྱུར་གྱི་སྤུས་ཚད་འགན་ལེན་ཐུབ་ཅིང་བསྒྱུར་བའི་ཆོས་རྣམས་ཀྱང་རང་སྐད་དུ་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བར་བ་ཆེད་རིགས་པའི་གཞུང་འདི་ལྟ་བུ་ཞིག་ལ་བརྟེན་ཅིང་། ཐ་སྙད་འདི་ལྟ་བུ་ཐུན་མོང་དུ་སྤྱོད་དགོས་པར་རྒྱལ་པོའི་བཀས་བསྐུལ་བ་བཞིན་ལོ་པཎ་ཚོས་གཏན་ལ་ཕབ་པ་དེར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བཀས་གསར་བཅད་ཐེངས་གཉིས་པ་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས།
《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་སྒྲིག་པ་པོ་དང་སྒྲིག་པའི་ལོ་དུས་ལ་དཔྱད་པ།
སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ནང་པ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཐེག་པ་ཆེ་ཆུང་གི་ཆོས་ཕལ་མོ་ཆེ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་པཎྜི་ཏ་གཅིག་གམ་གཉིས་ཡན་དང་། བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་གཅིག་གམ་གཉིས་ཡན་གྱིས་ཐུན་མོང་ཐོག་བསྒྱུར་ནས་ཞུས་ཅིང་གཏན་ལ་ཕབ་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་པ་ནི་ཆོས་ཚན་སོ་སོའི་འགྱུར་བྱང་ལས་རྟོགས་ཤིང་། སཾ་བོད་ཚིག་མཛོད་འདི་སྒྲིག་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་དུའང་རྒྱ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་མང་པོའི་བློ་གྲོས་ཀྱི་སྙིང་བཅུད་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ནས་ཡོད་པ་ནི་ལྟ་སྨོས་ཀྱང་ཅི་དགོས།
འོ་ན་ཚིག་མཛོད་འདིའི་སྒྲིག་པ་པོ་ཡང་སྙིང་སུ་ཞིག་དང་རྒྱལ་ཐོག་གང་གི་སྐུ་དུས་སུ་བསྒྲིགས་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ་ན། བསྟན་འགྱུར་སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་མཇུག་བྱང་དུ། “བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་རྫོགས་སོ། །སྐྱེ་འགྲོ་ཐམས་ཅད་དགེ་བར་གྱུར་ཅིག་”ཅེས་པ་ཙམ་དང་། ཕོ་ལྷའི་གསེར་བྲིས་བསྟན་འགྱུར་དཔར་མའི་ནང་མཇུག་བྱང་དེ་མཚུངས་ཀྱི་ཁར་“བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱས་ཀྱིས་མཚོན་མར་གྱུར་འགྲོ་བ་ཡིས ། ཚེ་རབས་དུ་མར་བསགས་པའི་སྡིག་གྲིབ་མ་ལུས་ཀུན། །དགེ་འདིས་དུག་ལྔའི་མེ་ལྕེ་ཆུ་ཡིས་བཅིལ་བ་བཞིན། །རིང་མིན་བྱང་ཆུབ་སྙིང་པོའི་གོ་འཕང་མྱུར་ཐོབ་ཤོག །“ཅེས་འཁོད་པ་ཙམ་ལས་ལོ་ཙཱ་བ་སུས་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་སྒྲིག་མིན་དང་རྒྱལ་ཐོག་གང་གི་སྐུ་དུས་སུ་སྒྲིག་མིན་སོགས་གསལ་ཁ་གང་ཡང་མེད། འོན་ཀྱང་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ་》ཡི་མཇུག་བྱང་ནང་། “བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་པོ། བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་འབྲིང་པོ། བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆུང་ངུ། བཱ་ཙཱ་བྱུ་ཏྤ་ཏ་སྐད་བྱེ་བྲག་ཏུ་བཤད་པ་འདི་ནི་འབྲིང་པོའོ་”ཞེས་བྱུང་བའི་ཚིག་ཟིན་ལས།《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་གོང་གསལ་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལོ་པཎ་དེ་རྣམས་ཀྱིས་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་སྒྲིག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ཧ་ལམ་རྟོགས་ཐུབ།
གོང་གསལ་གསུང་ཚུལ་རྣམས་དང་ཅུང་མི་འདྲ་བ་ཞིག་ནི་ཤུང་ཡ་ལིའི་མཁས་པ་ཇའོ་མ་ཞུ་བས་མཛད་པའི་《སཾ་བོད་དབྱིན་གསུམ་ཤན་སྦྱར་གྱི་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོའི་ཚིག་མཛོད་》ཅེས་པའི་ནང་བསྟན་འགྱུར་པེ་ཅིང་དཔར་མའི་མཇུག་བྱང་ཞེས་པ་ལུང་དུ་དྲངས་ནས་འདི་ལྟར་གསུངས་ཏེ།“དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པར་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པའི་བསྟན་འགྱུར་པེ་ཅིང་དཔར་མ་ལྟར་ན། སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་ནི་དུས་རབས་དགུ་པར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་པཎྜི་ཏའམ་ལོ་ཙཱ་བ་སྐ་བ་དཔལ་བརྩེགས་དང་། ཅོག་རོ་ཀླུའི་རྒྱལ་མཚན། ཞང་ཛྙཱ་ན་སེ་ན་(ཡེ་ཤེས་སྡེ་)བཅས་གསུམ་གྱིས་ཐོག་མར་ལེགས་སྒྲིག་མཛད་པ་ཞིག་རེད་”⑩ཅེས་དང་།མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》བོད་རྒྱ་ཤན་སྦྱར་མའི་དཔེ་སྐྲུན་གསལ་བཤད་ནང་“བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་ཁྲི་ལ་བཞུགས་པའི་སྐབས་སུ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བཀའ་དང་བསྟན་བཅོས་བོད་ཡིག་ཏུ་གང་མང་བསྒྱུར་བ་དང་། སྔ་འགྱུར་མདོ་རྒྱུད་ཀྱི་གཞུང་ནང་གི་ཆོས་སྐད་རྒྱ་གར་སྐད་ལས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡེབས་ནས་ཚིག་མཛོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་མ་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་གཏན་ལ་ཕབ་”ཅེས་གསལ་བ་དང་། ཡང་དབྱིན་ཇིའི་གླང་རབ་མཐོ་རིམ་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་གིས་སྤྱི་ལོ2003ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《གླང་རབ་ནང་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་》ཅེས་པའི་ནང་“མ་ཧཱ་བྱུ་ཏྤཏྟི་ནི་དུས་རབས་དགུ་པའི་དུས་འགོར་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་པའི་སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་ནང་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་ཅིག་ཡིན་ཅིང་། ནང་དོན་ངེས་ཅན་ཞིག་གི་ངོས་ནས་བཤད་ན་ཚིག་མཛོད་འདི་ནི་སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཀྱི་ཡིག་སྒྱུར་ཚད་ལྡན་ཡོང་རྒྱུར་དམིགས་ནས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས་པ་ཞིག་རེད་་'(11)ཅེས་འཁོད་ཡོད་པ་བཅས། ཚིག་མཛོད་འདི་ནི་དུས་རབས་དགུ་པར་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་རལ་གྱི་སྐབས་སུ་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་སྐ་ཅོག་ཞང་གསུམ་གྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་པ་ཞིག་ཡིན་པར་བཞེད་ཡོད།
དེས་ན་ཁོ་བོའི་བསམ་པར། ཚིག་མཛོད་འདི་བཞིན་སྔོན་ལྷ་སྲས་ཡབ་དང་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཐོག་མར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་མཛད་པ་གང་ཞིག ཕྱིས་སུ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་སླར་དག་པར་བཅོས་ནས་གཏན་ལ་ཕབ་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སྙམ་སྟེ དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་གྲགས་ཅན་《ཆོས་བྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ཞེས་པའི་ནང་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བྱོན་པའི་ལོ་ཙཱ་བ་བཻ་རོ་ཙ་ན་དང་། ལྡན་མ་རྩེ་མང་།ཁ་ཆེ་ཨཱ་ནཏྣ། གཉགས་ཛྙཱ་ན་ཀུ་མ་མ(ཡེ་ཤེས་གཞོན་ནུ་)འཁོན་ཀླུའི་དབང་པོ། རྨ་རིན་ཆེན་མཆོག སྐ་བ་དཔལ་བརྩེགས། ཅོག་རོ་ཀླུའི་རྒྱལ་མཚན། ཞང་ཡེ་ཤེས་སྡེ་བཅས་ལ་ལོ་ཙཱ་བ་རབ་དགུ་ཞེས་འདྲེན་པ་ལས། སྐ་ཅོག་ཞང་གསུམ་ལ་ལོ་ཙཱ་བ་གཞོན་གསུམ་(12)ཞེས་འཁོད་ཡོད་པ་ལྟར་ན། ལོ་ཙཱ་བ་དེ་དག་གིས་སྔོན་ལྷ་སྲས་ཡབ་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་ལོ་ཙཱའི་ཞབས་ཏོག་བསྒྲུབས་པ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། སྐུ་ན་གཞོན་པས་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དུས་སུའང་མུ་མཐུད་འཚོ་ཞིང་བཞེས་ནས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལ་སླར་དག་བཅོས་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པ་སོགས་ལོ་ཙཱའི་མཛད་འཕྲིན་མུ་མཐུད་ནས་བསྐྱདས་ཡོད་པར་འདོད། མདོར་ན། ཚིག་མཛོད་འདི་བཞིན་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་དང་། ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན། ཁྲི་རལ་པ་ཅན་བཅས་རྒྱལ་ཐོག་གསུམ་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བྱོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་སྐ་ཅོག་ཞང་གསུམ་གྱིས་དབུ་མཛད་པའི་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་བསྡུ་སྒྲིག་དང་གཏན་ལ་ཕབ་པ་ཤིག་ཡིན་ནོ།
《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་ཐོག་མར་བསྡུ་སྒྲིག་མཛད་པ་ནས་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་བོད་དུ་བཀའ་དང་བསྟན་བཅོས་གཉིས་སྔོན་གྱི་ལག་བྲིས་ལས་ཤིང་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་རླབས་ཆེ་བའི་བྱ་གཞག་འགོ་བཙུགས་པའི་བར་གྱི་ལོ་ངོ་དགུ་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རིང་མོའི་ནང་། ལོ་ཙཱ་བ་དང་མཁས་པ་ན་རིམ་གྱིས་མུ་མཐུད་ལེགས་སྒྲིག་དང་ཁ་སྣོན་སོགས་མཛད་ཡོད་པ་ནི་ཚིག་མཛོད་འདི་གང་དུ་བསྡུ་སྒྲིག་བྱས་པའི་བསྟན་འགྱུར་གྱི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བ་ལས་རྟོགས་ཐུབ་པ་ཡིན་ཏེ། དཔེར་ན་ང་ཚོས་ད་ལྟ་མིག་ལམ་དུ་འགྱུར་བའི་དཔར་མ་དེ་དག་ཕན་ཚུན་གཤིབ་བསྡུར་ཅུང་ཟད་ཅིག་བྱས་ཚེ། དེ་དག་གི་གཞི་རྩའི་སྒྲིག་བཀོད་དང་། ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་ཐ་སྙད་ཀྱི་གོ་རིམ་སོགས་གཅིག་མཚུངས་ལྟ་བུར་སྣང་རུང་། ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་ཐ་སྙད་ཀྱི་གྲངས་འབོར་དང་། ཐ་སྙད་ཁག་གཅིག་གི་དག་ཆ་དང་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དོད་སོགས་ཅུང་ཟད་མི་འདྲ་བ་ཡོད་ལ། ཐ་ན་ཆོས་ཚན་གཅིག་གི་ནང་དུ་ཐ་སྙད་སྒྲིག་ཚུལ་གྱི་གོ་རིམ་ལ་ཡང་སྣྲེལ་སྣྲོལ་ཅུང་ཟད་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ།
སྔར་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ནང་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་ནང་དོན་བེད་སྤྱོད་མཛད་ཚུལ།
འདས་པའི་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་ལ་དུས་རབས་རིམ་བྱུང་གི་མཁས་པ་ཚོས་མཛད་པའི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་གཞུང་དང་། མིང་ཚིག་ཤན་སྦྱར་བརྡ་གསར་རྙིང་དང་དག་ཡིག མངོན་བརྗོད་དང་སྡེབ་སྦྱོར་ལ་སོགས་པའི་བརྩམ་བྱ་ཅི་རིགས་པའི་ནང་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་ཉིད་ཚད་ལྡན་གྱི་ཡིག་ཆ་ཞིག་ཏུ་གཅིགས་སུ་བཟུང་ནས་འདིའི་ནང་དོན་ལུང་འདྲེན་དང་བེད་སྤྱོད་རྒྱས་བསྡུས་འཚམ་པར་མཛད་ཡོད་པ་ནི་མིག་སྔར་མཐོང་ཆོས་སུ་འགྱུར་བའི་སྔོན་གྱི་མཁས་པའི་བརྩམས་ཆོས་དག་ལས་ར་འཕྲོད་ཐུབ། དེ་ཡང་སྐྱོགས་སྟོན་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ་1476ལོར་མཛད་པའི་《བོད་ཀྱི་སྐད་ལས་གསར་རྙིང་གི་བརྡའི་ཁྱད་པར་སྟོན་པ་ལེགས་པར་བཤད་པ་ལི་ཤིའི་གུར་ཁང་》ཞེས་བྱ་བ་དང་།⒀སྣར་ཐང་མཁན་པོ་མཆིམས་ནམ་མཁའ་གྲགས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《སྣར་ཐང་བརྒྱ་རྩ་》 ⒁ དཔལ་ཁང་ལོ་ཙཱ་བས་སྤྱི་ལོ་1538ལོར་མཛད་པའི་《དག་ཡིག་ངག་སྒྲོན་》ཞེས་བྱ་བ།⒂ཞ་ལུ་ལོ་ཆེན་དྷརྨ་པཱ་ལ་བྷ་དྲས་མཛད་པའི་《དག་ཡིག་ཟ་མ་ཏོག་》དང་། མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་ཚེ་རིང་དབང་རྒྱལ་གྱིས་མཛད་པའི་《ཉེ་བར་མཁོ་བའི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་བོད་ཀྱི་བརྡ་ཀཱ་ལིའི་ཕྲེང་བསྒྲིགས་ངོ་མཚར་ནོར་བུའི་དོ་ཤལ་》ཞེས་བྱ་བ། ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེས་སྤྱི་ལོ་1741ལོར་མཛད་པའི་《དག་ཡིག་མཁས་པའི་འབྱུང་གནས་》⒃ སོག་པོའི་དགེ་བཤེས་ཆོས་ཀྱི་གྲགས་པས་སྤྱི་ལོ་1946ལོར་མཛད་པའི་《བརྡ་དག་མིང་ཚིག་གསལ་བ་》⒄ཞེས་པ་ལ་སོགས་དང་། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་འགོར་བྱོན་པའི་རྒྱ་གར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་འཇིག་རྟེན་ཟླ་བས་སྤྱི་ལོ་1959ལོར་བསྡུ་སྒྲིག་མཛད་ཅིང་ཉི་ཧོང་གི་གྲོང་ཁྱེར་ཀྱོ་ཏོ་( Kyoto)ནས་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《བོད་དང་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཚིག་མཛོད་》 ⒅ ཅེས་པ། སྤྱི་ལོ་1989ལོར་སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་རྔ་པ་བོད་རིགས་ཆའང་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་བོད་ཡིག་རྩོམ་སྒྱུར་ཅུས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་《སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གསེར་གྱི་ཕྲེང་མཛེས་》⒆ལ་སོགས། དེ་དག་ལས་ཚིག་མཛོད་ཕྱི་མ་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལས་བྱུང་བའི་མིང་ཚིག་གང་ཡིན་རྣམས་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་བྱེ་རྟོགས་ཞེས་བསྡུས་མིང་བྲིས་པའི་སྒོ་ནས་མིང་ཚིག་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཁུངས་གསལ་བར་བསྟན་འདུག་ཅིང་། བརྩམས་ཆོས་གཞན་དེ་རྣམས་ཀྱི་ནང་དུ་ཐ་སྙད་གང་རུང་ཞིག་གི་འབྱུང་ཁུངས་དངོས་སུ་གསལ་སྟོན་མཛད་མེད་ཀྱང་དངོས་ཤུགས་ཅི་རིགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་ནང་དོན་བེད་སྤྱོད་མཛད་ཡོད་པ་ནི་བསྟན་བཅོས་དེ་དག་ཅུང་ཟད་བཀླགས་ཤིང་དཔྱད་ན་ཤེས་ནུས་སོ།
《སྒྲ་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་ནང་དོན་དང་སྒྲིག་གཞིའི་ཁྱད་ཆོས།
《སྒྲ་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ནི་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེ་ལ། ཕྱོགས་བསྡུས་རང་བཞིན་དང་ཤེས་བྱའི་རང་བཞིན་ལྡན་པ། ཐ་སྙད་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངའ་བའི་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་ཞིག་ཡིན་ཅིང་། 《མངོན་པ་མཛོད་》དང《རྒྱ་ཆེར་རོལ་བའི་མདོ་》སོགས་ལས་བྱུང་བའི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་དང་། འཇིག་རྟེན་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་རྣམས་ནང་དོན་མི་འདྲ་བར་གཞིགས་ཏེ་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཐ་དད་དུ་ཕྱེ་ནས་སཾ་བོད་ཤན་སྦྱར་དུ་བསྒྲིགས་པ་ཞིག་ཡིན། འདིའི་ནང་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་ཐོག་མར་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཚན་དང་སྐུ་དང་ཆེ་བ་ཉིད་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་མིང་ཞེས་པ་ནས་དབུ་ཚུགས་ཏེ་དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་སོ་སོའི་མཚན་དང་།སྐྱེས་བུ་ཆེན་པོའི་མཚན། སུམ་ཅུ་རྩ་གཉིས་ཀྱི་མིང་དང་། དཔེ་བྱད་བཟང་པོ་བརྒྱད་ཅུའི་མིང་། དབྱངས་ཀྱི་ཡན་ལག་དྲུག་ཅུའི་མིང་། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སྤྱིའི་མཚན། བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ཡན་ལག་བདུན་གྱི་མིང་། འཕགས་པའི་ལམ་ཡང་དག་པ་བརྒྱད། སྦྱངས་པའི་ཡོན་ཏན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་མིང་། ཉན་ཐོས་སོ་སོའི་མིང་། དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་མིང་། མི་ཁོམ་པ་བརྒྱད་ཀྱི་མིང་། སྡེ་བཞི་རྣམ་པ་བཅོ་བརྒྱད་དུ་གྱེས་པའི་མིང་སོགས་དང་། འདུལ་བ་ལས་བཏུས་པའི་སྐད་ཐོར་བུ་བའི་མིང་ཞེས་པས་མཇུག་རྫོགས་པར་བྱས་པའི་དམ་པའི་ཆོས་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བའི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་དང་། དེ་མིན་དྲང་སྲོང་ཆེན་པོའི་མིང་དང་། སྔོན་གྱི་མཁན་པོའི་མིང་།འཁོར་ལོས་བསྒྱུར་བའི་རྒྱལ་པོའི་རྒྱུད་ཀྱི་མིང་། བུ་སྟོང་དུ་ཚང་བར་འགྱུར་བའི་མིང་། རྒྱལ་པོ་ཕལ་པའི་མིང་ཞེས་པ་ལ་སོགས་རྒྱ་གར་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་གྲགས་ཅན་མི་སྣ་དང་རྒྱ་གར་རྒྱལ་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་མིང་མཚོན་པའི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་བཅུ་ལྷག་ཙམ་ཁག་སོ་སོར་བསྒྲིགས་ཡོད་པ་དང་། གཞན་ཡང་སྲོག་ཆགས་སེམས་ཅན་དང་། རྩི་ཤིང་མེ་ཏོག རི་ཆུ་དང་ནགས་ཀླུང་། ཡུལ་གྱི་མིང་དང་རིན་པོ་ཆེ་རྣམ་པ་མང་པོའི་མིང་། བཟོ་རིག་པ་དང་གསོ་བ་རིག་པ། སྐར་རྩིས་རིག་པ་དང་། ཚད་མ་རིག་པ། རྟོག་གེའི་རིག་པ། ལེགས་སྦྱར་སྐད་དང་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ། ཉི་ཟླ་རྒྱུ་སྐར། རྡུལ་དང་རྡུལ་ཕྲན། གྲངས་དང་གྲངས་གནས་ལ་སོགས་འཇིག་རྟེན་ལུགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་དང་ཐུན་མོང་རིག་གནས་སྐོར་གྱི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་བདུན་ཅུ་ལྷག་ཙམ་བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཉིས་བརྒྱ་བརྒྱད་ཅུ་ཙམ་བསྡུས་ཡོད་པས། འདི་ནི་ནང་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་ཁོ་ན་ཙམ་དུ་མ་ཟད། རིག་ཚན་སྣ་མང་གི་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་ཤེས་བྱ་ཀུན་ལ་ཁྱབ་པའི་ཚིག་མཛོད་ཅིག་རེད་ཅེས་བརྗོད་ན་སྒྲོ་སྐུར་ཡོངས་སུ་སྤངས་པའི་འགྲེལ་བརྗོད་ཅིག་ཡིན་པར་སེམས་སོ།
དེ་ལྟ་བུའི་《སྒྲ་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་བསྟན་འགྱུར་གྱི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བའི་ནང་བསྡུས་ནས་བཞུགས་སུ་གསོལ་ཚུལ་ནི། བསྟན་འགྱུར་སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་སྣ་ཚོགས་པོད་ཅོ་པའི་ལྡེབ་གྲངས་1གི་མདུན་ཤོག་ནས་131གི་རྒྱབ་ཤོག་བར་དང་། བསྟན་འགྱུར་སྣར་ཐང་དཔར་མའི་མདོ་པོད་གོ་པའི་ལྡེབ་གྲངས223གྱི་མདུན་ཤོག་ནས་377གྱི་མདུན་ཤོག་བར། ཕོ་ལྷའི་གསེར་བྲིས་བསྟན་འགྱུར་གྱི་བཟོ་རིག་པའི་སྐོར་པོད་གོ་པའི་ལྡེབ་གྲངས307གྱི་མདུན་ཤོག་ནས479ཡི་མདུན་ཤོག་བར། པེ་ཅིན་དཔར་མའི་བྱེ་རྟོགས་བྱེད་པོད་གོ་པའི་ལྡེབ་གྲངས204ཡི་རྒྱབ་ཤོག་ནས309ཡི་རྒྱབ་ཤོག་བར། ཅོ་ནེ་དཔར་མའི་སྣ་ཚོགས་པོད་ཅོ་པའི་ལྡེབ་གྲངས་1གི་མདུན་ཤོག་ནས་131གི་མདུན་ཤོག་བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་བཞུགས་ཡོད། དེ་དག་ལས་སྡེ་དགེ་དང་ཅོ་ནེ་དཔར་མའི་དབར་གྱི་འདྲ་བའི་ཆ་མང་ཤོས་ཡིན་པ་ནི་མ་དཔེ་ཁག་གཉིས་པོའི་ལྡེབ་གྲངས་དང་ཡིག་ཕྲེང་གི་གྲངས་ཡོངས་སུ་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པམ པེ་ཅིང་དཔེ་བསྡུར་མའི་བསྡུར་འབྲས་ལ་བལྟས་པས་ཀྱང་ཤེས་སླ་བ་དང་། དེ་མིན་སྣར་ཐང་དཔར་མ་དང་ཕོ་ལྷའི་གསེར་བྲིས་བསྟན་འགྱུར་དཔར་མ་གཉིས་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་མང་ཉུང་ལ་ཧེ་བག་ཆེན་པོ་ཡོད་རུང་། དེ་གཉིས་ཀྱི་དག་ཆ་དང་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དོད་ཕལ་མོ་ཆེ་གཅིག་མཚུངས་སུ་སྣང་བ་ལས་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པར་བསྒྲིགས་པའི་ཕོ་ལྷའི་གསེར་བྲིས་བསྟན་འགྱུར་དེ་ནི་སྔར་གྱི་སྣར་ཐང་བསྟན་འགྱུར་མ་ཕྱིར་བྱས་ནས་བཞེངས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་རྟོགས་ཐུབ།
སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཀྱི་མ་ཕྱི་ཡོངས་ལ་ཁྱོན་བསྡོམས་དཔེ་རིང་མདའ་ཚད་མ་ལྡེབ་གྲངས་131སྟེ། ཕྱག་དཔེའི་རྒྱབ་མདུན་གཉིས་སོ་སོར་བརྩིས་ན་ཁྱོན་ཤོག་གྲངས262ཡོད་པ་དང་། ལྡེབ་གྲངས་སོ་སོའི་རིང་ཚད་ལ་ལིའི་རྨིད་52.5དང་ཞེང་ཚད་ལ་ལིའི་རྨིད9.5རེ་ཡོད། མ་དཔེའི་ལྡེབ་གྲངས་དང་པོའི་གཞོགས་གཡས་གཡོན་གཉིས་སོ་སོར་ལྷ་སྐུ་མི་འདྲ་བ་རེ་བར་བཅུག་བྱས་ཡོད་པའི་གཡས་དེའི་གཤམ་དུ། “མཐོང་ན་རབ་དགའི་དཔལ་འཇོ་བ། །རིན་ཆེན་ཀུན་བརྒྱན་གདུགས་མཆོག་འཛིན། །（20） ཞེས་དང་། གཡོན་དེའི་གཤམ་དུ། “མིང་ཚིག་ཡི་གེའི་ཤིང་རྟར་བརྟེན། །ཆོས་ཀྱི་སྐྱེས་འདྲེན་སམྦྷོ་ཊ། །་'ཞེས་སངས་རྒྱས་བཅོམ་ལྡན་འདས་དང་། བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་བྱེད་པོ་སམྦྷོ་ཊ་གཉིས་ལ་ཁག་སོ་སོར་བསྟོད་ཕྱག་མཛད་འདུག མ་ཡིག་གི་ལྡེབ་གྲངས་དང་པོར་ཡིག་ཕྲེང་བཞི་དང་། ལྡེབ་གྲངས་མཐའ་མ་སྟོང་པར་ལུས་ཡོད་པ་ཕུད། དེ་བྱིངས་ལྡེབ་གྲངས་ཚང་མར་ཡིག་ཕྲེང་དྲུག་རེ་ཡོད་པ་ལས་ཡིག་ཕྲེང་གསུམ་ལེགས་སྦྱར་ཡི་གེ་དང་གཞན་གསུམ་བོད་ཡིག་ཡིན་པ་དང་། ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཐ་སྙད་གང་ཡིན་པ་རྣམས་ཡིག་ཕྲེང་གོང་མ་དང་དེ་དག་གི་དོན་མཆོན་པའི་བོད་ཡིག་གི་ཐ་སྙད་རྣམས་ཡིག་ཕྲེང་འོག་མར་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚུལ་དུ་བཀོད་འདུག ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་སོ་སོའི་འགོར་མ་ཡིག་ལས་ཡི་གེ་ཆུང་ཙམ་བྱས་པའི་ཁ་བྱང་རེ་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཁ་བྱང་དེ་དག་ལས་ཉུང་ཤས་ཤིག་ལ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དོད་སྦྱར་ཡོད་པ་ཕུད། མང་ཆེ་བར་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དོད་བཀོད་མི་འདུག མ་དཔེའི་ནང་ལེགས་སྦྱར་དང་བོད་ཡིག་གཉིས་ཐད་ཀ་ཐད་ཀར་ཤན་སྦྱར་དུ་བཀོད་ཡོད་པས་དོན་གཉེར་ཅན་ཚོས་གཟིགས་སྐབས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་གོ་དོན་བདེ་བླག་ངང་རྟོགས་ཐུབ་པའི་ཁྱད་ཆོས་དང་ལྡན།
《སྒྲ་སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཞེས་པ་འདིའི་ནང་ཡང་སྙིང་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་ཐ་སྙད་ཇི་ཙམ་བསྡུས་ཡོད་དམ་ཞེ་ན། དེ་ནི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བའི་ནང་ཅུང་ཟད་མི་འདྲ་བར་སྣང་སྟེ། གོང་ཞུས་《གླང་རབ་ནང་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་》ཅེས་པའི་ནང་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལ་ཁྱོན་བསྡོམས་“ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས277ལ་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ9565བསྡུས་ཡོད་”（21）ཅེས་འཁོད་པ་དང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དཔེ་སྐྲུན་གསལ་བཤད་ནང་“དེའི་ནང་ལེ་ཚན285ཕྱེ་ཡོད་པ་དང་། ཐ་སྙད་དགུ་སྟོང་ལྷག་ཙམ་བསྡུས་ཡོད་”ཅེས་པའི་བསྡོམས་ཚིག་འཁོད་ཡོད་པ་དང་། དེ་མིན་པེ་ཅིན་ལ་སོགས་དཔར་མ་མི་འདྲ་བ་སོ་སོའི་ནང་དུ་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དང་ཐ་སྙད་ཀྱི་གྲངས་ཅུང་མི་འདྲ་བར་སྣང་རུང་སྤྱིར་བཏང་ཐོག་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས276ནས285ཡས་མས་དང་། ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ9565ཙམ་ལ་གྲངས་ངེས་ཐུབ་པ་ནི་པེ་ཅིན་དཔེ་བསྡུར་དཔར་མར་བལྟས་པས་ཤེས་ནུས་སོ། གྲངས་ཚད་དེའི་ཐད་ཁོ་བོས་སྡེ་དགེ་དཔར་མའི་མགོ་ནས་མཇུག་བར་ཞིབ་ཕྲ་ལྟ་ཀློག་དང་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་རེ་རེ་བཞིན་གྲངས་རྩིས་བརྒྱབ་པ་ལྟར་ན། འདིའི་ནང་ཁྱོན་བསྡོམས་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས276ལ་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ9800བསྡུས་འདུག འོན་ཀྱང་བསོད་ནམས་རྡོ་རྗེ་ཞུ་བས་མཛད་པའི་《བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་ཙཱའི་གཞུང་ལུགས་རགས་ཙམ་བཤད་པ་སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སྒྲོན་མེ་》ཞེས་པའི་ནང་། “བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོར་དམ་པའི་ཆོས་དང་འབྲེལ་བའི་བརྡ་ཆད་དགུ་བརྒྱ་ལྷག་དང་། འབྲིང་བ་སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པར་བཞི་བརྒྱ་ལྷག་སཾ་བོད་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱིས་བཀོད་ཡོད་པ་རྣམས་ནི་མིང་བརྡ་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་བཏང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔང་རྟགས་ཡིན་”（22）ཞེས་བརྗོད་པ་ནི་རྩོམ་པ་པོས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་མ་ཕྱི་དངོས་སུ་མ་མཇལ་བའི་སྐྱོན་དུ་སྣང་ངོ་། དོན་དངོས་ཐོག་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ་》ཡི་ནང་དུ་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཁྱོན་བཞི་བཅུ་ཞེ་བདུན་ཙམ་བསྡུས་ཡོད་པ་སོ་སོར་ལེགས་སྦྱར་དང་བོད་ཡིག་ཐོག་ནས་འགྲེལ་པ་རེ་བརྒྱབ་ཡོད་ཅིང་། 《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་ནང་《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་གཉིས་》ཀྱི་ནང་དུ་བསྡུས་པའི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་དེ་རྣམས་ཀྱི་ཁར་རྣམ་གྲངས་གཞན་ཉིས་བརྒྱ་སུམ་ཅུ་ལྷག་ཙམ་ཁ་སྣོན་གྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་འདུག
《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》སྐད་ཡིག་གཞན་དུ་བསྒྱུར་ནས་ལེགས་སྒྲིག་བྱེད་ཚུལ།
ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་དང་མཁས་པ་རིམ་བྱོན་གྱིས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལ་ཞུ་དག་དང་། རྩོམ་སྒྲིག ཁ་སྣོན་བཅས་མཛད་ཡོད་པ་ཙམ་ཕུད། རྒྱ་ཡིག་དང་སོག་ཡིག་སོགས་རང་རྒྱལ་གྱི་སྤུན་ཟླ་མི་རིགས་གཞན་གྱི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ནས་ཚིག་མཛོད་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚུལ་དུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད་ཡོད་ལ། དེ་མིན་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་གིས་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ཏུའང་བསྒྱུར་ནས་སཾ་བོད་ཡིག་སྒྱུར་དང་། ལེགས་སྦྱར་དང་དབྱིན་ཡིག་ལ་སོགས་སྐད་ཡིག་དབར་གྱི་ཡིག་སྒྱུར་བྱ་གཞག་གོང་མཐོར་གཏོང་རྒྱུར་ནུས་པ་རླབས་པོ་ཆེ་འདོན་གནང་ཡོད།
དེ་ཡང་དབྱིན་ཇིའི་《གླང་རབ་ནང་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་》ཅེས་པའི་ནང་། “《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་ཉིད་ལ་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་དུས་སུ་རྒྱ་ཡིག་དང་། སོག་ཡིག མན་ཇུའི་ཡི་གེ་བཅས་གསར་དུ་བསྣན་ནས་སླར་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པ་རེད་”（23）ཅེས་དང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དཔེ་སྐྲུན་གསལ་བཤད་ནང་། “བོད་རབ་བྱུང་བཅུ་དྲུག་པའི་ཆུ་སྤྲེལ་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་1932ལོར་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་བོད་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བོད་རྒྱ་གཉིས་ཀྱི་མཁས་པ་མང་པོ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ནས་མ་དེབ་ནང་གི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དོད་དོར་བ་དང་། རྒྱ་ཡིག་འགྱུར་ཡིག་ཁ་སྣོན་བྱས་ཏེ་དཔེ་མིང་ལ་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོའི་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་དོར་ནས་བོད་ཡིག་དང་རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེ་གཉིས་གསར་དུ་བསྐྲུན་པ་》ཞེས་བཏགས་ནས་རྡོ་པར་བམ་པོ་བཞི་བསྐྲུན་”（24）ཞེས་འཁོད་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ཚེ 《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》འདི་ཆིང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་རྒྱ་ཡིག་དང་། སོག་ཡིག མན་ཇུའི་ཡི་གེ་བཅས་སུ་བསྒྲིགས་ནས་ཐོག་མར་དཔར་དུ་བསྐྲུན་ཡོད་པ་རྟོགས་ཤིང་། དེ་རྗེས་མཚོ་སྔོན་དུ་བོད་རྒྱ་གཉིས་ཀྱི་ཡི་གེ་ཁོལ་དུ་ཕྱུང་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པ་དང་། ཉེ་རབས་སུ་མཚོ་སྔོན་གྱི་དཔར་མ་དེ་རྨང་གཞིར་བཟུང་ནས་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1992ལོར་སླར་དཔར་སྐྲུན་མཛད་པ་སོགས། དེ་རྣམས་ནི་རང་རྒྱལ་དུ་གནའ་དེང་གི་མཁས་པ་ཚོས་ཕྱི་རབས་རྣམས་ལ་བཞག་པའི་རིན་ཐང་བྲལ་བའི་རིག་གནས་ཤུལ་བཞག་འབའ་ཞིག་ཏུ་ཁུམས། གོང་གསལ་དེ་དག་ལས་ཡུལ་དུས་དབང་གིས་སོག་ཡིག་དང་མན་ཇུའི་ཡི་གེར་བསྒྱུར་བའི་དཔར་མ་དེ་ཁོ་བོས་བཙལ་འཚོལ་ཐེངས་མང་ཞུས་ཀྱང་མ་དཔེ་ལག་པར་མ་སོན་པས་འདིར་དེའི་སྐོར་ཞུ་སྤོབས་མ་མཆིས། དེ་བཞིན་མཚོ་སྔོན་གྱི་རྡོ་པར་པོད་བཞི་ཅན་དེའང་ད་བར་ཁོ་བོའི་མིག་ལམ་དུ་མ་གྱུར་བས་དེའི་ནང་དོན་དང་སྒྲིག་གཞི་སོགས་ལ་ཁྱད་ཆོས་ཅི་འདྲ་ཡོད་མིན་བརྗོད་ཐབས་བྲལ། འོན་ཀྱང་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1992ལོར་བསྐྲུན་པའི་དཔེ་དེབ་དེ་ཁོ་བོས་བལྟ་ཀློག་བྱས་ནས་དེ་དང་སྡེ་དགེའི་དཔར་མ་ལ་སོགས་པའི་དབར་གྱི་ནང་དོན་ལ་གཤིབ་བསྡུར་ཞིབ་ཅིང་ཕྲ་བ་ཞིག་བྱས་པ་ཡིན།
《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལ་ཐུགས་སྣང་དང་ཞིབ་འཇུག་མཛད་མཁན་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མཁས་པའི་ཐོག་མ་ནི་ཤུང་ཡ་ལིའི་བོད་རིག་པ་མཁས་ཅན་ཇའོ་མ་ཞུ་བ་དེ་ཡིན། ཇའོ་མ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པར་སྐད་བརྡ་རིག་པ་ཞེས་པའི་རིགས་པའི་གཞུང་ལུགས་ཐོག་མར་གསར་གཏོད་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་བོད་དང་རྒྱ་གར་གྱི་ཤེས་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མཁས་པ་དང་པོའི་གྲས་ཤིག་རེད། ཁོང་གིས་སྤྱི་ལོ་1825ལོ་ནས་1832ལོའི་བར་བོད་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་གནས་པའི་ཟངས་དཀར་ཞེས་པའི་ཡུལ་གྲུར་ཕེབས་ཏེ་ལོ་ངོ་བདུན་ཙམ་རིང་བོད་ཡིག་དང་བོད་ཀྱི་ནང་པ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ལ་སློབ་གཉེར་གནང་ཞིང་། ཟངས་དཀར་དུ་བོད་རིགས་བླ་མ་ཞིག་དགེ་རྒན་དུ་བསྟེན་པ་མ་ཟད། བླ་མ་དེའི་སློབ་སྟོན་དང་རོགས་རམ་འོག་མཁས་པ་ཇའོ་མ་ཡིས་བོད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པར་སྦྱངས་པ་མཐར་ཕྱིན་པ་མཛད་པ་དང་དུས་མཚུངས། ནང་རིག་པ་དང་། རྩོམ་རིག་སྒྱུ་རྩལ། ཚན་རིག་བཅས་དང་འབྲེལ་བའི་ཐ་སྙད་མང་པོ་ཞིག་ཐུགས་སུ་ཆུད་པར་མཛད་དེ་བོད་ཀྱི་ནང་རིག་པར་ཞིབ་འཇུག་གི་བྱ་བ་སྤེལ་འགོ་བརྩམས། ཇའོ་མ་ཡི་ཐུགས་རེ་ལྟར་བླ་མ་དེས་མཉམ་ལས་དང་ཕྱག་རོགས་གནང་ནས་སངས་རྒྱས་ཆོས་གཞུང་གི་ཐ་སྙད་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་བོད་ཡིག་དབུ་ཆེན་དུ་ལག་བྲིས་ཀྱིས་ཕྱོགས་སྒྲིག་མཛད། ཐོག་མའི་ལག་བྲིས་ཀྱི་མ་དཔེ་དེ་ད་ལྟ་དབྱིན་ཇིའི་དངོས་མང་བཤམས་སྟོན་ཁང་དུ་ཉར་ཚགས་བྱས་ཡོད་པར་བཤད། ཇའོ་མ་ཡིས་སྔ་ཕྱིར་《བོད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ་》ཞེས་པ་དང་། 《བོད་ཀྱི་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་》ཅེས་པའི་བོད་དབྱིན་ཚིག་མཛོད་ཆེན་པོ་ཞིག་བཅས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བ་རེད། སྤྱི་ལོ་1831ལོར་རྒྱ་གར་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཀཱ་ལི་ཀ་ཏར་ཕེབས་ཏེ་གྲོང་ཁྱེར་དེའི་དྲུང་ཡིག་མཆོག་ལ་ཉིད་ཀྱིས་མཛད་པའི་ཕྱག་དཔེ་དེ་གཉིས་ཀྱི་དཔར་སྐྲུན་འགྲོ་གྲོན་སྐོར་སྙན་ཞུ་ཕུལ་བ་བཞིན་དོན་ཐོག་ཏུ་སྨིན་ཏེ་མཁས་པ་དེའི་སྐུ་རིང་ལ་རྒྱ་གར་ནས་དཔར་དུ་བསྐྲུན་ཡོད།
དེ་དག་ལས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ནི་ཇའོ་མ་ཡིས་སྣར་ཐང་བསྟན་འགྱུར་དཔར་མའི་མདོ་མང་གོ་པའི་ནང་གི་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》དང་འབྲིང་པོ་གཉིས་ལ་ཞིབ་འཇུག་ནན་ཏན་མཛད་པ་དང་ཆབས་ཅིག དེའི་ནང་གི་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དང་བོད་ཡིག་གཉིས་ལ་གཞི་བྱས་ནས་ནང་དོན་མི་འདྲ་བར་གཞིགས་ཏེ་འཁོར་འདས་བརྟན་གཡོའི་དངོས་པོའི་མིང་བརྡ་རྣམས་ཁག་གསུམ་བགོས་ཀྱིས་ལེགས་སྒྲིག་མཛད་པ་དེ་ཡིན། དེ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་སཾ་བོད་དབྱིན་གསུམ་གྱིས་བསྒྲིགས་པའི་ཚིག་མཛོད་ཐོག་མ་དེ་རེད། འོན་ཀྱང་དཔར་སྐྲུན་འགྲོ་གྲོན་སོགས་རྒྱུ་རྐྱེན་སྣ་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ཚིག་མཛོད་དེ་བཞིན་མཁས་པ་དེ་སྐུ་འཚོ་བཞུགས་སྐབས་དཔར་སྐྲུན་ཐུབ་མེད། སྤྱི་ལོ་1910ལོར་ཏན་ཉི་སོན་རའུ་སིས་ཚིག་མཛོད་དེར་རྩོམ་སྒྲིག་དང་ཞུ་དག་བགྱིས་ཏེ་རྒྱ་གར་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་ཀཱ་ལི་ཀ་ཏར་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པས། ཇའོ་མ་ཡིས་ལོ་མང་འབད་བརྩོན་གནང་ནས་གྲུབ་པའི་ཚིག་མཛོད་དེ་དངོས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་མཐོང་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད། ཚིག་མཛོད་དེ་དཔར་སྐྲུན་བྱས་པ་ནས་བཟུང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་མང་པོའི་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་འགྲེམས་སྤེལ་གྱིས་ཞིབ་འཇུག་པའི་སྤྱན་གྱི་གཟིགས་མོར་གྱུར་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཚིག་མཛོད་དེ་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དོད་སྔོན་དང་། དེ་རྗེས་བོད་ཡིག དེ་རྗེས་དབྱིན་ཇིའི་རིམ་པར་བསྒྲིགས་ཡོད་པ་དང་། དེ་མིན་དཔེ་དེབ་རྒྱབ་ཏུ་བོད་ཡིག་ཀ་ཕྲེང་གི་དཀར་ཆག་དང་ལེགས་སྦྱར་གྱི་དཀར་ཆག་སོགས་གང་ཡང་བཀོད་མེད་ལ། གོ་རིམ་ཀྱང་བསྟན་འགྱུར་སྣར་ཐང་དཔར་མ་གཞིར་བཟུང་བསྒྲིགས་མེད་པས། ཐ་སྙད་གང་རུང་ཞིག་བོད་ཡིག་གམ་ཡང་ན་ལེགས་སྦྱར་སྐད་ནས་འཚོལ་སྟབས་མི་བདེ་བའི་ཞན་ཆ་དང་། དེའི་ནང་བེད་སྤྱད་པའི་དབྱིན་ཡིག་ཀྱང་དེང་སྐབས་ཀློག་པ་པོས་གོ་མི་བདེ་བ་མ་ཟད། རང་རྒྱལ་གྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་དག་ཏུ་དེའི་དཔར་མ་ཉར་ཚགས་བྱས་པ་ཧ་ལམ་མེད། རྒྱུ་རྐྱེན་མང་དག་ལ་བརྟེན། མིག་སྔར་ཁོ་བོས་དེའི་ཐད་ཞིབ་འཇུག་དང་ཡིག་སྒྱུར་སོགས་ཀྱི་ལས་གཞི་ཞིག་འགོ་རྩོམ་བཞིན་ཡོད། དེ་ལྟར་ཚིག་མཛོད་དེ་ལ་མ་འདང་བའི་ཆ་ཅུང་ཟད་མཆིས་རུང་། དེ་ནི་བོད་ཡིག་དང་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ཚིག་མཛོད་ཕྱི་རྒྱལ་སྐད་ཡིག་ཏུ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་མཛད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱས་རྗེས་རླབས་པོ་ཆེ་ཞིག་ཡིན་པས་རྗེས་སུ་ཡི་རངས་ཀྱི་གནས་ཤིག་ཏུ་ཁུམས། 《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ལ་ཐུགས་སྣང་མཛད་མཁན་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མཁས་པ་གཉིས་པ་ནི་ར་ཤི་ཡའི་མཁས་པ་མེ་ན་ཡེ་ཧྥུ་ཞུ་བ་དེ་ཡིན། ཁོང་གིས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་》ཡི་སཾ་བོད་སྐད་ཡིག་གཉིས་ལས་སཾསྐྲྀ་ཏའི་སྐད་ཁོ་ན་ཁོལ་དུ་ཕྱུང་ནས་དེར་ཞུ་དག་དང་རྩོམ་སྒྲིག་མཛད་དེ་སྤྱི་ལོ་1887ལོར་ཁོང་གིས་མཛད་པའི་《ནང་ཆོས་》ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ནང་བསྡུ་སྒྲིག་བྱས་ཏེ་ར་ཤི་ཡའི་གྲོང་ཁྱེར་ཆེན་པོ་སན་སྦི་ཏ་པའོ་ཞེས་པ་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱས་ཡོད། །
ལུང་འདྲེན་དཔྱད་ཡིག
① མཁས་པ་ཇའོ་མ་ཡིས་མཛད་པའི་ཚིག་མཛོད་ཀྱི་སྔོན་འགྲོའི་གཏམ།
②③⑦ 《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་》སྟོད་ཆ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གེས་1982ལོར་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་གྲངས429.432.433
④ 《ཆོས་བྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》ཤོག་གྲངས་182
⑤ 《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་》ཏུ་རྒྱ་ནག་གེ་སློབ་དཔོན་ཧྭ་ཤང་མ་ཧཱ་ཡཱན་ལ་སོགས་པ་སྤྱན་དྲངས་ཞེས་འཁོད་རུང་། ཡིག་ནོར་དུ་མཐོང་སྟེ། ཧྭ་ཤང་མ་ཧཱ་ཡཱ་ན་ནི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཀ་མ་ལ་ཤི་དང་རྩོད་ནས་ཕམ་པར་གྲགས་པའི་སློབ་དཔོན་དེ་ཡིན་པས་དུས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཆེའོ། 《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ་》 སྟོད་ཆ། ཤོག་གྲངས433ལ་གཟིགས།⑥ དེའི་མཚན་གཞན་ལ་《ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་རང་བཞིན་རྣམ་པར་སྤྲོས་པ་ཏིང་ངེ་འཛིན་གྱི་རྒྱལ་པོ་》ཡང་བྱ་ཞིང་། དེ་ནི་བཀའ་འགྱུར་ལྷ་ས་དཔར་མའི་མདོ་མང་པོད་ཏོ་པའི་ནང་བཞུགས།
⑧ 《དཀར་ཆག་འཕང་ཐང་མ། སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ་》བོད་ལྗོངས་རྟེན་རྫས་བཤམས་མཛོད་ཁང་ནས་བསྒྲིགས། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས2003ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཤོག་གྲངས70
⑨ རྒྱལ་རབས་འགའ་ཞིག་གི་ནང་འདི་རྒྱ་ཕྲུག་ཡིན་པར་བཤད།
⑩ The according to a Peking xylogmph of the eighteenth century MahavyuPatti was PrePared in the ninth century A. D. under the Tibetan king Tri RalPbachjian( circa866 -90l)by three scholars or Lotsavas:( a) Khava Pbaltsegs.( b) Chhogm Luigialtsian. and( c) Shjan Gialnian niavsan See. Csoma De koros. preface( XXIIl)
⑾ OXD( P . l67) Mahavyutpati. an eady 9th century CE Tibetan dictionav of Sanskrit Bud-dhist teminology containing 9.565 lexical items arranged thematically into 277 chaPters.
The work was devised Partly as a means of standardizing translations from Sanskrit intoTibetan
⑿ 《ཆོས་བྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་》 སྟོད་ཆ། ཤོག་གྲངས402དང་། དེ་མིན་《བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་》ཡི་ཤོག་གྲངས་2811ནང་དུའང་། ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་སྐབས་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་པ་གོར་བཻ་རོ་ཙ་ན་དང་། ལྡན་མ་རྩེ་མང་། ཁ་ཆེ་ཨཱ་ནནྟ་སྟེ་རྒན་གསུམ། གཉགས་ཛྙཱ་ན་ཀུ་མ་ར། འཁོན་ཀླུའི་དབང་པོ། རྨ་རིན་ཆེན་མཆོག་སྟེ་བར་པ་གསུམ། སྐ་བ་དཔལ་བརྩེགས། ཅོག་རོ་ཀླུའི་རྒྱལ་མཚན། ཞང་ཡེ་ཤེས་སྡེ་སྟེ་གཞོན་གསུམ་བཅས་ལ་ལོ་ཙཱ་བ་རབ་དགུའོ། ཞེས་འཁོད།
⒀《དག་ཡིག་ལི་ཤིའི་གུར་ཁང་》མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་1981ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པ།
⒁ ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་20l lལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་《རིན་འབྱུང་སྣར་ཐང་བརྒྱ་རྩ་རྡོར་འཕྲེང་བཅས་ནས་གསུངས་པའི་བྲིས་སྐུ་མཐོང་བ་དོན་ལྡན་བཞུགས་སོ་》ཞེས་བྱ་བའི་ནང་གི་ཤོག་གྲངས421ནས456བར་ན་བཞུགས།
⒂ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གེས་1989ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན། དེའི་མཚན་བྱང་ཆ་ཚང་བར་《བོད་ཀྱི་བརྡའི་བྱེ་བྲག་གསལ་བར་བྱེད་པའི་བསྟན་བཅོས་ཚིགས་ལེའུར་བྱས་པ་མཁས་པའི་ངག་གི་སྒྲོན་མ་》ཞེས་ཟེར།
⒃ ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེ་ནི་ལྕང་སྐྱ་ཧུ་ཐོག་ཐུ་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པ་སྟེ་མཚན་གཞན་ལ་ཡེ་ཤེས་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ་དཔལ་བཟང་པོ་ཞུ་བ་ཡིན། ཁོང་གིས་གནམ་སྐྱོང་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལོ་དྲུག་པ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་1741ལོར་མཛད་པའི་《དག་ཡིག་མཁས་པའི་འབྱུང་གནས་》དེ་1999ལོར་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་དཔར་དུ་བསྐྲུན།
⒄ མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གེས་1975ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན། དག་ཡིག་འདི་ཐོག་མར་སྤྱི་ལོ་1946ལོར་གསར་དུ་བརྩམས་པ་དང་། སྤྱི་ལོ་1949ལོར་ཧོར་ཁང་ཤིང་དཔར་དུ་བཀོད། དག་ཡིག་འདི་ཡི་ནང་མིང་ཚིག་ཤིན་ཏུ་འཛོམས་པོ་ཡོད་པ་དང་། རྒྱ་ཡིག་གི་འགྱུར་དང་འགྲེལ་བཤད་རྣམས་ཀྱང་རྒྱལ་བ་ཙོང་ཁ་པའི་གསུང་རྩོམ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་མྱོང་བའི་ལོ་ཙཱ་བ་བློ་བཟང་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་མཛད་པ་ཞིག་ཡིན་པས་ཁུངས་ཤིན་ཏུ་དག་པ་ཞིག་གོ
⒅Tibetan - Sanskrit Dictionary, by Dr. Lokesh Chandra. Rinsen Book Company. Kyoto.1976
⒆ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་1989ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན།
⒇ པེ་ཅིང་བསྟན་འགྱུར་དཔེ་བསྡུར་མའི་ནང་རིན་ཆེན་ཀུན་རྒྱན་གཟུགས་མཆོག་འཛིན་ཞེས་འཁོད།
（21）OXD( p.167) Mahavyutpati， an early 9th century CE Tibetan dictionary of Sanskrit Bud-dhist teminology contaning 9,565 lexical items arranged thematically into 277 chapters.
（22）《སྐད་གཉིས་སྨྲ་བའི་སྒྲོན་མེ་》 ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས2002ལོར་དཔར་དུ་བསྐྲུན། ཤོག་གྲངས296
（23） Later versions of this text were produced in the 17th century with Chinese. Mongolian.and Manchurian equivalents added. See. OXD( p. 167)
（24） བསྟན་འགྱུར་ལས་《སྒྲ་བྱེ་བྲག་ཏུ་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་བོད་རྒྱ་ཤན་སྦྱར་མ་》དཔེ་སྐྲུན་གསལ་བཤད་ཤོག་གྲངས2པའི་ནང་གསལ‘’
